στον Κώστα Κυρμιζάκη
Δεν είχαμε πολλή ώρα ακόμη. Το φως θα χανόταν σε λίγο και αυτό το καταλαβαίναμε. Αυτή η βαριά συννεφιά του προχωρημένου φθινοπώρου στα βουνά με την χαμηλή νέφωση, έκανε τα πράγματα ακόμη πιο δύσκολα. Η βροχή, που από ώρες φλερτάριζε με την ομίχλη, έκανε την εμφάνισή της, ψιλή, λεπτή, διακριτική. Βρισκόμασταν σε υψόμετρο 1.260 μέτρα. Ο δρόμος για την κορφή γινόταν δύσκολος και δεν μπορούσαμε να αποτολμήσουμε κάτι τέτοιο αυτή τη στιγμή.
Απ’ το διάσελο της Αγίας Μαρίνας, πάνω απ το χωριό Αγία Παρασκευή (Τσούριζα ή Τσούρτζια) (1) στα ανατολικά του συγκροτήματος του βουνού Κακαρδίτσα (2), ρίξαμε μία τελευταία ματιά κατά εκεί που έπρεπε να είναι οι ψηλές κορφές, και… τους γυρίσαμε την πλάτη. Είπαμε να οργανώσουμε τη βράδια που ερχόταν. Αρκετά είχαμε προωθηθεί για σήμερα στο βουνό. «Αύριο μέρα είναι, βλέπουμε»..
Εδώ στο διάσελο υπήρχε ολόκληρη κατάσταση και γι αυτό σταθήκαμε και μετρήσαμε τα πράγματα. Υπήρχε η εκκλησιά της Αγίας Μαρίνας (3), που θα μπορούσαμε να βολευτούμε. Διέθετε εξωτερικό υπόστεγο στα ανατολικά του ναού, αλλά ήταν «κρύα» και λόγω των τσιμέντων, κρατούσε κάμποση υγρασία. Παραδίπλα στην εκκλησία το χωριό είχε κατασκευάσει δύο κτίσματα για τις ανάγκες του καλοκαιρινού πανηγυριού, προς τιμή της Αγίας Μαρίνας, σωστά στολίδια. Λιτά, λειτουργικά, παράξενα όμορφα, απ τα εξυπνότερα σύγχρονα κτίσματα, που έχουμε συναντήσει σε βουνά.
Το πρώτο ήταν μικρότερο και χρησίμευε για τα καζάνια με τζάκι και δύο πεζούλια δεξιά και αριστερά. Μπροστά ανοικτό κοίταζε προς το δάσος με τις οξιές. Ολόγυρά του ένα βαθύ στρώμα από φύλλα, τόνιζε τη λευκότητα του νεοκτίσματος. Το δεύτερο κτίσμα, παραδίπλα ήταν μεγαλύτερο, σωστό καταφύγιο, «σαλεδάκι» με τα όλα του. Πλατυμέτωπο με δύο χώρους. Η ανοιχτή είσοδος οδηγούσε στον πρώτο χώρο, μία μεγάλη σάλα, που στη γωνιά της φιλοξενούσε ένα υπέροχο τζάκι. Η ιδιομορφία του κτίσματος ήταν ότι ο μπροστινός τοίχος ήταν κτισμένος κατά μήκος μέχρι την μέση του ανθρωπίνου σώματος, έτσι ώστε να προστατεύει τους καθήμενους από τον αέρα και το κρύο αλλά συγχρόνως να δίνει σ αυτούς που κάθονταν από μέσα, την άμεση επαφή με το περιβάλλον. Μία εσωτερική πόρτα επικοινωνούσε με ένα καλά κλεισμένο δωμάτιο.
Όλο το κτίσμα ήταν χαμηλοτάβανο, με την οροφή καλυμμένη με ξύλο. Δύο στερεοί πάγκοι-ξυλοκρέβατα, σ’ όλο το πλάτος της σάλας, δύο πάγκοι δίπλα στο τραπέζι και σκαμνάκια ξύλινα, καμωμένα από φρεσκόξυλο. Πεντακάθαρο, οι τοίχοι κατάλευκοι, έδιναν την εικόνα νοικοκυροσύνης. Τα κτίσματα πρέπει να ήταν καμωμένα πρόσφατα και ευχή μας είναι να τα σεβαστεί ο κάθε περαστικός, αναλογιζόμενος τις θυσίες που έγιναν από τους ντόπιους για να φτιαχτεί κάτι τέτοιο.
Η βροχή έκανε έντονη την παρουσία της και έπρεπε να βιαστούμε. Χωρίς κουβέντες πολλές χωθήκαμε στο δάσος και ανασύραμε πεσμένους κορμούς, κλαδιά ξερά και μικρότερα για τη βραδινή συντροφιά μας. Ήταν υγρά, αλλά όσο πιο γρήγορα κάναμε, ίσως γλιτώναμε να είναι σε λίγο τελείως ακατάλληλα. Η νύχτα ήρθε γρηγορότερα με την χαμηλή νέφωση και τη βροχή και το δάσος παραδόθηκε ολοκληρωτικά σ’ αυτήν….
Τους δύσκολους μήνες του χειμώνα τα διάφορα κτίσματα στα βουνά χρησιμοποιούνται από κυνηγούς, ορειβάτες και άλλους, προσφέροντάς τους μεγάλη βοήθεια. Κατασκευάζονται δύσκολα και ας έχουν ανοιχτεί τελευταία δρόμοι που βοηθούν τέτοιες κατασκευές. Χρόνια πριν, όλα γινόντουσαν με τα απλά μέσα του τόπου, με τα χέρια, απ’ τους ίδιους τους κατοίκους των χωριών. Οι χωρικοί και οι τσοπάνηδες έστηναν λιτές κατασκευές με τα υλικά του τόπου. Κείνα τα ανθρώπινα κατασκευάσματα, έδεναν αρμονικά με το περιβάλλον.
Οι στάνες, τα κονάκια, τα μαντριά, τα εικονοστάσια, οι βρυσούλες, είναι μερικά απ’ αυτά που συναντούσε κανείς στα ψηλώματα. Το πετρόκτιστο μονοπάτι, το μονότοξο γεφύρι, οι ξερολιθιές για να συγκρατούν το χώμα και το αλώνι ήταν ακόμη μερικά έργα ανθρώπινης επινόησης, για να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες και τις ανάγκες τους. Όλα αυτά ήταν μέρος της ζωής των ορεινών, καμωμένα με μεράκι, κόπο και πίστη.
Απ την άλλη μεριά η εκμετάλλευση του δάσους με τους παραδοσιακούς τρόπους που γίνεται αιώνες τώρα από ομάδες ξυλοκόπων, μας γνωρίζει τα «γιατάκια», αυτοσχέδια καταλύματα, φτιαγμένα με ξύλα και κλαδιά. Οι ξυλοκόποι περνούν στο δάσος κάμποσους μήνες και προφυλάσσονται από τον καιρό με αυτές τις πολύ πετυχημένες ήπιας μορφής καλύπτρες.
Οι βοσκοί και οι ξυλοκόποι των ψηλωμάτων και του δάσους έχουν «βρει» τις καταλληλότερες μορφές προστασίας τους, με τις λιτές πέτρινες στάνες τους και τα κλαδόπλεκτα γιατάκια τους.
Στα νεώτερα χρόνια, οι άνθρωποι των πόλεων ανακάλυψαν τα ορεινά για φυσιολατρία και οι σύγχρονες τάσεις έφεραν και τις ανασφάλειες της πόλης σ΄ αυτά. Έτσι γεννήθηκαν τα καταφύγια, για να μπορεί ο άνθρωπος να χρησιμοποιεί τις ανέσεις τους και τις δυνατότητες που προσφέρουν.
Έτσι άρχισαν να φτιάχνονται τα καταφύγια στα Ελληνικά βουνά, κτίσματα πέτρινα με ανέσεις σαφώς περισσότερες απ αυτές που μπορούσε να προσφέρει μια ορεινή στάνη, σε ώρα ανάγκης.
Στις μέρες μας, άλλοι ανεβαίνουν στα βουνά για διασκέδαση, άλλοι γιατί ‘έτυχε’ και άλλοι για περιπέτεια. Οι ορειβάτες είναι συνήθως προετοιμασμένοι για το τι θα συναντήσουν στις αναβάσεις τους. Αναζητούν την περιπέτεια και έχουν μαζί τους τα σχετικά εφόδια. Κάποιο κτίσμα, όπως εκκλησάκι, στάνη, καταφύγιο ορειβατικού συλλόγου είναι πολύ σημαντικό και καλοδεχούμενο στη διαδρομή τους.
Την χειμερινή περίοδο κινούνται και οι κυνηγοί οι οποίοι χρησιμοποιούν απλούστερα καταλύματα κατά μήκος των ορεινών δασικών δρόμων. Αυτά είναι κτίσματα μικρά, ανοικτά μπροστά, που μερικά διαθέτουν και τζάκι, δυστυχώς όμως αρκετά κακοποιημένα.
Τα κτίσματα αυτά είναι γνωστά στις περιοχές. Έτσι διοργανώνονται εκστρατείες για γλέντι στο τάδε κατάλυμα, καταφύγιο, ή εκκλησάκι. Παρέες τοπικές και από ακόμη πιο μακριά βγαίνουν ψηλά στα βουνά και τα καταλύματα αυτά είναι σε πρώτη αναζήτηση και αναφορά. Το γλέντι ακολουθεί με τα όλα του και φυσικά τα σπασμένα τα πληρώνει το κατάλυμα. Από τα πιο απλά είναι η καταγραφή των ονομάτων στους τοίχους, ώστε να γίνεται γνωστό ότι ο τάδε πέρασε απ εδώ, ότι «αγαπάω την Μαίρη», ποδοσφαιρικά καθώς και άλλα με σεξουαλικές αναφορές. Η ακαταστασία που μένει πίσω είναι θλιβερή. Τα μπουκάλια φιγουράρουν ολόγυρα ώστε να σχηματίζεται πεντακάθαρα η εικόνα του μεγάλου γλεντιού. Τα σκουπίδια δείχνουν την έκταση που κινήθηκε το γλέντι.
Υπάρχουν ακόμη και πιο προχωρημένα ίχνη. Γκρεμίσματα τοίχων, καρφώματα στους τοίχους, σκάγια σε πινακίδες, πόρτες, παράθυρα, ενδείξεις παλικαριάς και ένδοξης κλεφτουριάς, κάψιμο παραθυρόφυλλων και, τέλος, φεύγοντας μπορεί να πάρουν μαζί τους και την πόρτα!.
Τα καταφύγια των ορειβατικών συλλόγων είναι συνήθως ασφαλισμένα, με αποφάσεις που παίρνουν τα συμβούλιά τους, προκειμένου να τα διασφαλίσουν από καταστροφές. Πρόκειται για μια απόφαση του τύπου: «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα». Έτσι η χρήση τους γίνεται από μέλη ή κατόπιν αιτήσεως ενδιαφερομένων. Υπάρχουν και παραδείγματα που η ανθρώπινη λογική μπρος στο ασφαλισμένο καταφύγιο λειτουργεί σαν σε κόκκινο πανί και τα σπάνε όλα.
Πρόσφατα στο βουνό Γκαμήλα, στα Ζαγόρια καθώς βγήκα στο καταφύγιο, πέφτω πάνω σε μια ομάδα εκδρομέων, κόσμος πολύ με γυναικόπαιδα. Είχαν ακούσει από το χωριό Πάπιγκο ότι υπάρχει καταφύγιο επάνω στο βουνό, εστιατόριο, ταβέρνα, χωρίς να ενδιαφερθούν για περισσότερες πληροφορίες. Καθώς έφτασαν στο καταφύγιο ανακάλυψαν ότι ήταν κλειστό. Το τι άκουσα και είδα δεν λέγεται. Οι πιο μεγάλοι (βλέπε αρχηγοί) αναζητούσαν σφυρί και καλέμι για να ανοίξουν από τους μεντεσέδες την πόρτα, βγάζοντας τους πίρους και άλλοι είχαν κάνει ανθρώπινη μάζα, τύπου ‘εκπορθητικό κεφάλι κριαριού’ και χτυπούσαν την πόρτα.
Aξιομνημόνευτα παραδείγματα ανθρώπινου σεβασμού προς τη φύση, είναι το «σπίτι του Διαβάτη» στα ανατολικά Άγραφα, στα σύνορα Καρδίτσας και Ευρυτανίας, ανάμεσα στους οικισμούς Κορίτσα και του χωριού Νεράιδα και αυτό άνωθεν του χ. Ραχούλας Καρδίτσας. Το πρώτο, μεγάλο, γερό κτίσμα που μέχρι λίγα χρόνια το λειτουργούσε οικογένεια σαν ξενώνα, προσφέροντας και πρόχειρο φαγητό. Ήταν ένα είδος χάνι και καταφυγίου. Τα τελευταία χρόνια παραμένει χωρίς άνθρωπο και την πόρτα του ανοικτή. Το είχαμε επισκεφθεί χειμώνα και μας έκανε εντύπωση ότι διατηρείτο σε τόσο καλή κατάσταση. Το δεύτερο, κοντά στη Βρύση Ιτάμου, ανάμεσα σε Κουτσοπαππούλο και Παλαιοζογλώπι Καρδίτσας, απλά πραγματικό στολίδι, που τιμά το ανθρώπινο είδος.
Προσωπικά πιστεύω ότι εάν πρόκειται να γίνουν κάποιες ανθρώπινες επεμβάσεις ψηλά στα βουνά, ας γίνουν καταφυγιάκια ανάγκης, τύπου «μεγάλου βράχου», ώστε να μην αλλοιώνουν την φυσιογνωμία του χώρου και να προσφέρουν την ασφάλεια σε ανθρώπους που κινούνται στα ψηλά, παραβλέποντας πλήθος ανέσεων και δυνατοτήτων στον κάθε απροβλημάτιστο. Για να βρίσκεσαι στα ψηλώματα, κάτι πρέπει νάχεις καταλάβει, δεν μπορεί!
Το βουνό απ’ την πλευρά που το μελετάμε δεν είναι εύκολο. Στο βουνό δεν αναζητάς την ευκολία, τις ανέσεις, αλλά ξέρεις ότι αυτό έχει κούραση. Οι άστοχες ενέργειες γίνονται από ανθρώπους, που εύκολα φτάνουν στα ψηλώματα και δεν έχει μεσολαβήσει η κούραση. Έτσι η συμπεριφορά και η νοοτροπία της πόλης ανεβαίνει στα ψηλά.
Ποιο είναι το κριτήριο για να αποφεύγουμε λάθη; Εάν στραφούμε με σεβασμό προς το φυσικό περιβάλλον θα βρούμε το μέτρο που οδηγεί στην αρμονική σχέση μ’ αυτό. Είτε έχουμε ορεινά καταφύγια, είτε όχι, είτε κλειστά είναι είτε ανοικτά, εφ’ όσον δεν έχουμε προβληματιστεί, πού ζούμε και πού πηγαίνουμε, δεν έχουν κανένα νόημα…
….Η βροχή ανέλαβε να συνεχίσει το τραγούδι της ομίχλης, πέφτοντας στα τσίγκια της οροφής, με κείνο το νανουριστικό ήχο των παιδικών μας χρόνων.
Προστατευμένοι για την νύχτα μέσα στο «σαλεδάκι» ριχτήκαμε στη δουλειά. Η φωτιά είχε τώρα τον πρώτο λόγο και αφού καθαρίσαμε το τζάκι τακτοποιήσαμε τα ξύλα κατά κατηγορίες: Φλούδες, φύλλα, ξερά κλαδάκια, πιο χοντρά, χοντρύτερα, κορμοί, για να ξεκινήσει η φωτιά. Όταν η φωτιά πήρε, φώτισε ο τόπος ολόκληρος. Ανασάναμε.
Τακτοποιήσαμε τα σακίδια, τοποθετήσαμε το τραπέζι κοντά στο τζάκι και βγάλαμε τα φαγητά μας.
Η βροχή δυνάμωνε όπως και η φωτιά στο τζάκι. Ήρθε η ώρα για τα μεγάλα ξύλα, αυτά που θα μας κρατούσαν συντροφιά για ώρες.
Μπροστά το κτίσμα ανοικτό και μέσα προστατευμένοι μπορούσαμε να απολαύσουμε στη ζεστασιά της φωτιάς στιγμές χαλάρωσης και περισυλλογής, μετά από μια κοπιαστική μέρα.
Η βροχή πάσχιζε να μας δώσει ανατριχίλα κρύου και υγρασίας, αλλά δεν τα κατάφερνε. Σπρώξαμε τους δύο μεγάλους κορμούς στο βάθος του τζακιού, μεταφέραμε τα έπιπλα μακριά από την εστία και βγάλαμε τους υπνόσακους. Τους στρώσαμε στους μεγάλους ξύλινους πάγκους και χωθήκαμε μέσα.
Τα μάτια δεν άργησαν να κλείσουν, καθώς η φωτιά χαμήλωνε διακριτικά..
Μετά από λίγες μέρες στην μεγαλούπολη, κάποιος φίλος μου, μου τηλεφώνησε να μάθει σχετικά με την εκδρομή μας. Αφού τα είπαμε, του ανέφερα και για τον ύπνο μας στο «σαλεδάκι». Αυτό ήταν. Βάλθηκε να μάθει τα πάντα για το κτίσμα. Τι περιγραφές, τι σχέδια, τι κατόψεις, τι στατικά, τι υλικά, ούτε πολιτικός μηχανικός να ήταν!. Με τίποτα να μην μπορώ να πάω πιο κάτω την κουβέντα μας. Τίποτα. «Για το καταφύγιο πέσμου».. «Στάσου να σου πω για τις ψηλές κορφές που ανεβήκαμε..» τίποτα, εκεί αυτός..
Τρελάθηκα να προσπαθώ να βρω λέξεις να του περιγράψω το μπροστινό μέρος του, αυτό με το άνοιγμα, σ’ αυτό τα χαλούσαμε.
-Και δεν κρυώνατε; Ήταν ανοικτό;
Άντε πιο κάτω να πάμε και να μιλήσουμε για το ίδιο το βουνό. Ποιο βουνό;
-Το καταφυγιάκι, πού είπες ότι είναι; Πώς το λένε το χωριό; Πόσο δρόμο θέλεις μέχρι εκεί; Βγαίνουν αμάξια;
-Είναι οκτώ ώρες δρόμο από την πρωτεύουσα.
Έφερα στο νου μου την αφοριστική προσωπική μου άποψη για τα καταφύγια στα βουνά μας και κατάλαβα ότι ήμουν τρελός. Εδώ ο φίλος μου «κόλλησε» στο καταφυγιάκι στην Κακαρδίτσα, παίρνοντας διαζύγιο απ αυτό της Παναγιάς του Πράθη στα Γεράνεια, που κρατούσε μέχρι τώρα. Εγκατέλειψα κάθε προσπάθεια να αλλάξω τη κουβέντα και να του μιλήσω για την ομορφιά των ψηλών κορφών..
Σκέφτομαι, «Ξέρεις τι είναι να βρεθείς σε οκτώ ώρες στην Κακαρδίτσα με το ταξί, τις μπριτζόλες στο πορτ μπαγκάζ και την νταμτζάνα κρασιού στα χέρια»;
Τάκης Ντάσιος,
Χειμώνας 1989 και Άνοιξη 1991
Παραπομπές
(1) Χ. Αγία Παρασκευή, υψ. 900 μ. (έως 1940 Τσούρτζα, έως 1955 Τζούρτζια) στις πλαγιές των Τζουμέρκων νομού Τρικάλων, κοινότητα Ασπροποτάμου. Στα 1928 είχε 57 κατοίκους, στα 1940 > 312, 1951 > 2, 1961 > 3, 1971 > Ο, 1981 > 285. 1991 > 228.
(2) Τα Τζουμέρκα (Όρη Αθαμάνων ή Αθαμανικά Όρη) προσδιορίζεται το οροσύμπλεγμα που εκτείνεται στην Α.-ΝΑ. πλευρά του νομού Ιωαννίνων στη βόρεια πλευρά του νομού Άρτης και στη δυτική πλευρά του νομού Τρικάλων, μεταξύ των ποταμών Αχελώου στα ανατολικά και Αράχθου στα δυτικά και στα νότια τυου ορεινού συγκροτήματος Λάκμος (Περιστέρι), από το οποίο χωρίζεται με τον αυχένα / διάβαση Μπάρος, 1.940 μ., απ όπου περνάει ο δρόμος Χαλίκι –Καλαρρίτες. Τα Τζουμέρκα ή Αθαμανικά όρη αποτελούνται από τρεις ορεινούς σχηματισμούς, την Κακαρδίτσα, 2.429 μ., στα βόρεια, το Καταφίδι, 2.393 μ. στα νότια, το Δοκίμι ή Τσουγκόρι, 2.020 στα ανατολικά (Θεσσαλία)» (Νέζη Νίκου2010:336)
Διαδρομή μας: «Απ το χωριό Αγία Παρασκευή Τζιούρτζια), ανηφορίζουμε σε χωματόδρομο στις πλαγιές της κορφής Λάκκος, 1.988 μ. όπου πάνω απ το χωριό της Αγίας Παρασκευής συναντάμε ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας (3), συνεχίζουμε στο ξωκλήσι Άγιοι Απόστολοι, στην απ εδώ μεριά του ρέματος Καλή Πηγή. Ο χωμάτινος δρόμος οδηγεί στις τοποθεσίες Πλάκα, Βρύση Γκρέκου με μέσο ύψος 1.800 μ. και της κορφής Τρυγώνα, ύψους 2.034 μ. όπου στάνες. Τους θερινούς μήνες εδώ βοσκοί, ανεβάζουν τα κοπάδια τους. Ανάμεσα στη κορφή Τρυγώνα και Λέορδα, οροπέδιο και εποχική λιμνούλα.
Από το σημείο αυτό πεζοπορώντας ανεβαίνει κανείς αρχικά με κατεύθυνση δυτικά στην κορυφή Ανώνυμη, 2.191 μ. και ακολουθώντας στην συνέχεια μονοπάτι με κατεύθυνση νότια, ψηλώνει στην κορφή Κακαρδίτσα, ύψους 2.429 μ. Επίσης μπορεί να κινηθεί κανείς και βόρεια, επί της κορυφογραμμής διερχόμενος από τις κορφές: Ανώνυμη, 2.191 μ., Πικρόλακος, Καταρραχιάς, 2.280 μ. και να βγει στο πέρασμα του Μπάρου.
Ο δρόμος (εποχιακά βατός, για τις ανάγκες των κτηνοτρόφων) που αφήσαμε στην τοποθεσία Τρυγώνα, συνεχίζει και κυκλώνει διερχόμενος από τη τοποθεσία Σαλατούρα, πέφτει ακολουθώντας το ρέμα Μουργκάτσου για να ξαναβγεί στο ξωκλήσι των Αγίων Αποστόλων.
(3) Ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας, γιορτάζει στις 17 Ιουλίου. Η Αγία Μαρίνα είναι προστάτης των παιδιών. Σχεδόν μεσοκαλόκαιρο και οι κάτοικοι του χωριού που έχουν ανέβει στο χωριό, τιμούν και γιορτάζουν τη μνήμη της.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Σφήκα Γιώργου1980: Τα βουνά της Ελλάδας, πρώτη έκδοση, Αθήνα
Dubin S. Marc1986: Greece on foot, Mountain Treks, Island Trails, ed. The Mountaineers, Seattle
Καρατζένη Β. Νίκου1991: Οι νομάδες κτηνοτρόφοι των Τζουμέρκων (οι άνθρωποι των αετοκορφών, της αυγής, του ήλιο και των καταιγίδων), Άρτα
Τσίπηρα Κώστα1992: Στα Ελληνικά βουνά, οι 50 ωραιότερες πεζοπορικές και οικολογικές διαδρομές, σειρά: Πεζοπορία –ορειβασία, εκδ. Νέα Σύνορα, Α.Α. Λιβάνη
Γοργογέτα Σωτήρη1994: Φύση & παράδοση, 7 οδοιπορικά στα βουνά της Πίνδου, εκδ. «Νέα Σύνορα», εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα
Salmon Tim1995: The Unwritten Places, Lycabettus Press
Τσίπηρα Στεφ. Κώστα1997: Στα Ελληνικά βουνά (Γ΄ μέρος) 50+1 άγνωστες πεζοπορικές και ορειβατικές διαδρομές, σειρά: πεζοπορία –ορειβασία, εκδ. «Νέα Σύνορα» εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα
Μανιμανάκη Π. Κώστα (Διεύθυνση έκδοσης): «Δυτικά Τζουμέρκα (Άρτα, Κατσανοχώρια, Συρράκο, Καλαρρύτες), με αυτοκίνητο, με τα πόδια, με 4Χ4 και μοτοσυκλέτα χωρίς μυστικά), σειρά: Ανακαλύψτε την Ελλάδα, Νο 31, ειδική έκδοση εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ
Περιηγητικός & πεζοπορικός χάρτης2005: Κόζιακας, Αυγό, Τριγγία;, Νεράϊδα, Χατζή, κλίμακας 1: 50.000, σειρά Πίνδος, Θεσσαλία. 4.2. εκδ. ΑΝΑΒΑΣΗΣ
Περιηγητικός & πεζοπορικός χάρτης2007: Τζουμέρκα, Περιστέρι, Κακαρδίτσα, κλίμακας 1: 50.000, σειρά Πίνδος, Ήπειρος, 3.2. εκδ. ΑΝΑΒΑΣΗΣ
Προβόπουλου Ηλία2007: Ορεινή πατρίδα (Αετός, Αρματολικό, Κορυφή, Νεράϊδα, Παχτούρι), στον Άσπρο στην Πίνδο, σειρά: Μικρές Πατρίδες της Ελλάδας, έκδοση της διευρυμένης κοινότητας Νεράϊδας Τρικάλων, Αθήνα
Nέζη Νίκου 2012: Τα Ελληνικά βουνά, γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), τόμος 2, έκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας – Αναρρίχησης, Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
Σταματελάτου Μιχαήλ, Σταματελάτου – Βάμβα Φωτεινή2012: Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας, για αυτή την έκδοση, Δ.Ο.Λ. ΤΑ ΝΕΑ
Ορεινογραφίες 
Φίλε Τάκη
Με την όμορφη περιγραφή σου με έκανες να ζηλέψω και ας έχω πάει σε ένα σωρό βουνά .
Περιμένω το επόμενο
Γιάννης
Μου αρέσει!Μου αρέσει!