Αφιερώνεται στους ανθρώπους που παλεύουν να σώσουν τα Άγραφα
Στο μαγαζί «το φράγμα» παλιό δίπατο κτίσμα, λίγο πριν το φράγμα της λίμνης Ν. Πλαστήρα, κάνουμε μια στάση, μετά από τεσσεράμισι ώρες στο δρόμο. Κάτω απ τον ίσκιο της μουριάς και της καρυδιάς, είναι μία πολύ δροσερή ανάσα όταν σκεφθεί κανείς ότι στον κάμπο έχουν κιόλας αρχίσει να «βράζουν» τα πράγματα.
Αφήνουμε το μαγαζάκι, φτάνουμε στο φράγμα μαζί με την άφιξη πούλμαν περιηγητών. Είπαμε να ρωτήσουμε τον φύλακα για την διάνοιξη και εάν έχει ολοκληρωθεί ο δρόμος, που κατεβαίνει από το Μπορλέρο, αλλά δεν μπορέσαμε να βρούμε άκρη λόγω φούριας εργασίας του ανθρώπου με τις ερωτήσεις των επισκεπτών. Φεύγουμε ακολουθώντας τον δρόμο που γυροφέρνει την λίμνη. Το καινούργιο στοιχείο είναι, ότι επιτέλους η περιφέρειά της λίμνης ασφαλτοστρώθηκε.
Περνάμε ένδειξη στα αριστερά μας: «προς Κέδρο, Ζυγογιανναίϊκα και Παρατηρητήριο». Συνεχίζουμε τη διαδρομή και διαβάζουμε ένδειξη δεξιά: Βραγκιανά 16 χιλ. Καρυά 5 χιλ. Καρβασαράς 4 χιλ. και Μέγα Ρέμα 4 χιλ. Η άλλη διαδρομή σηματοδοτεί την πορεία για τα Βραγκιανά αριστερά επάνω.
Ανηφορίζουμε για Βραγκιανά, περνάμε τον οικισμό Έλατο, απέναντι διακρίνουμε καθαρά τον οικισμό Καρυά και η παλιά αρχική συστάδα κονακιών αντέχει μέσα στις θεόρατες καρυδιές. Παραδίπλα κτίζονται νέα κτίσματα. Δρόμος προσεγγίζει τον οικισμό από τον Καρβασαρά, απ’ το διάσελο Τρία Σύνορα..
Περνάμε την τοποθεσία Κριθάρια με την στάνη κάτω απ’ τον δρόμο να αντέχει και να επιδιορθώνεται σε ξυλοδουλειές. Βγαίνουμε στο διάσελο του Αγίου Νικολάου, όπου το νέο στοιχείο που συναντάμε είναι οι νέες πινακίδες. Πρόκειται για μεταλλικές, μικρές με καλά γράμματα που διαβάζουμε: «Διάσελο Αγίου Νικολάου, υψόμετρο 1.550μ.», αριστερά «Άγραφα, Ζυγογιανναίϊκα» και αρίθμηση των πινακίδων, κάτι πολύ χρήσιμο.
Ακολουθούμε πορεία αριστερά επάνω, περνάμε έξω απ’ τις στάνες, τοποθεσία Μπορμποτσιλιά (Χαλιμουρδαίϊκα) στα αριστερά μας και βγαίνουμε στο διάσελο «Πόρτες». Ξαναδιαβάζουμε πινακίδες δεξιά: «Άγιος Νικόλαος 0125ω, Άγραφα, Πόρτες»! και στα αριστερά «Ζυγογιανναίϊκα». Κάνουμε αριστερά προς το Μπορλέρο τοποθεσία «Σταυρός» και διαβάζουμε «Ζυγογιανναίϊκα, Άγιος Νικόλαος 3 χιλ»!. Παντού επικρατεί η αναφορά για τον ‘Aγιο Νικόλαο (ξωκλήσι στο διάσελο). Οι πινακίδες είναι πυκνοβαλμένες, αλλά δείχνουν κατευθυνσιακά λόγω αέρα, λαθεμένα.
Ακολουθούμε πορεία στον καινούργιο δρόμο που έχουν ανοίξει στα ΝΑ. του Μπορλέρου (1). Η διάνοιξη είναι δύσκολη, καθώς έχει γίνει τραβέρσα στην νότια πλαγιά του Μπορλέρου. Ο δρόμος φτάνει σε διασελάκι, όπου και ωραία ομαλή ραχούλα με δένδρα προς τα ανατολικά. Ο δρόμος γυρίζει βόρεια και κάνει ζιγκ-ζαγκ χάνοντας ύψος. Στην πρώτη στροφή, χαρακτηριστικό δένδρο, ευθεία στα δένδρα μαντρί. Χάνοντας ύψος, περνώντας από τις τοποθεσίες Κατσαντώνη και Πετσαλούδα, μπαίνει μέσα σε υπέροχο δάσος από φτελιές, οδηγεί στον οικισμό Ζυγογιανναίϊκα. Απ’ τον οικισμό αυτό, κατεβαίνουμε στη δημοσιά, ένδειξη που σημειώσαμε στην αρχή της πορεία μας, κάνοντας έτσι ένα κύκλο του όγκου Μπορλέρου. Μπορούμε να μπούμε από την κάτω ένδειξη και περνώντας από τα Ζυγογιανναίϊκα να βγούμε στις Πόρτες.
«Ανάμεσα Μπορλέρ΄ και Φλυτζάνι (Τσατούρα) είναι ο Καραβασίλ’ς, το πράσινο το βουναλάκι. Στο Κριαρόγραικο παίρνει ο δρόμος την κορφή του Καραβασίλη, περνάει πέρα και πιάνει τα χαλιάδια στον πάτο του Μπορλέρ΄ και γέρνει πίσω στον Κατάψυχο, στην κορφή του Ασημάν’ και γέρνει κάτω στον οικ. Έλατο. Ακριβώς στην Πόρτα, κατηφορίζουμε στην Πόρτα και φτάνουμε σ’ ένα υψωματάκι.. Πού πάεινε το παλιό το μονοπάτι που πάτησε τώρα ο δρόμος; Το μονοπάτι που πήγαινε στα άσπρα τα χαλιάδια, μόλις κολλάμε στο πράσινο το βουνό, εκεί είναι ο Καραβασίλ’ ς. Εκεί ήταν μνημείο, το θυμήθηκε ο Κώστας Κολοβός ο αντιδήμαρχος απ τάλεγε στον μακαρίτη τον πατέρα μ’, μνημείο και το είχανε περιφραγμένο, τόσο τιμή το είχανε, του Καραβασίλ’ ήταν ο τρανότερος απ 5 αδέλφια αυτά». Στη μάχη της Λεφτοκαρυάς ήταν τα πέντε αδέλφια. Ο Μπορλέρ πασάς, ο Οσμάν πασάς, που σκότωσαν οι Έλληνες, που όμως ήταν Ελληνόπουλα που τάχαν πάρει οι Τούρκοι) και τρεις ακόμη μεγαλοβραγκιανιώτες με επίθετο Μακρυγιάννηδες. Το παραγκώμι κείνα τα χρόνια ήταν περισσότερο απ’ το όνομα. Τον ένα τον έλεγαν Κεραμύδα, επειδή ήτανε κόκκινος, τον άλλον Κίτσο, Καρακίτσο, επειδή ήταν μαύρος, και τον άλλο Καραβασίλη – το βουνό Καραβασίλης είναι μετά τη Νιάλα προς το Μπορλέρο» (πληροφορητής Σούφλας Δημήτρης εξ Ανθηρού).
Μια και ήμαστε στις «Πόρτες» να πώς ονομάτιζαν τον τόπο οι Νιαλιώτες: «Καλημονή», τοποθεσία απ’ το «καλή αναμονή». Ήταν μια ραχούλα καθώς απ’ το σημείο αυτό έβλεπαν πια τον τόπο τους. Είναι το σημείο που όταν ερχόμασταν απ’ την Καρδίτσα, μετά τις Πόρτες, στεκόμασταν και αγναντεύαμε τη Νιάλα. «Σκόρτσια» (κάτι σαν όριο, σύνορο καθώς το χινόπωρο τα πρόβατα όταν σκαπετήσουν στη Σκόρτσα, ξέρουν ότι φεύγουν για τα χειμαδιά..» Η τοποθεσία που απ’ τη Μεσαία Νιάλα, κοιτάζοντας οι ανθρώποι βόρεια, ψηλά, μπορούσαν να διακρίνουν «να, κάποια μουλάρια έρχονται φορτωμένα απ’ τη Καρδίτσα, πρέπει νάναι τα δικά μας..» (πληροφορητής Αγραφιώτης Γεώργιος).
Ανάβαση στην κορφή του Μπορλέρου 2.017 μ. (ευτυχώς πεζοί) από τα Ανατολικά.
Έχοντας τραβερσάρει τις ΝΑ. πλαγιές του όγκου, φτάνουμε στο πρώτο διασελάκι, υψόμετρο 1.700μ. Απ’ εδώ, η διαδρομή είναι σημαδεμένη, ανεβαίνει κανείς στην κορφή, ακολουθώντας την ομαλή ανατολική κόψη. Διάρκεια ανάβασης 0045-0100ω. Η διαδρομή είναι όμορφη καθώς προσφέρει υπέροχη θέα προς τις κοντινές κορφές Πέντε Πύργοι, Νιάλα, Απέλινα, Βοϊδολίβαδο, Πύργος, Βουτσικάκι. Παλαιότερα το Μπορλέρο κρατούσε μπόλικη κτηνοτροφία και ονομαστοί τσελιγκάδες ανέβαιναν από τον συνοικισμό Έλατος, απ’ την τοποθεσία Κριθάρια και τον οικισμό Ζυγογιανναίϊκα, βγαίναν μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι και βοσκούσαν τα κοπάδια τους.
Λεκάνη Νιάλας – Άσπρου ποταμού
Ο δρόμος συνεχίζει απ’ το διάσελο Αγίου Νικολάου Βραγκιανών, στις πλαγιές της Πλάκας. Περνάμε τις Πόρτες, Μπαλντενήσι, Καταρραχιά και μπαίνουμε στη λεκάνη Νιάλας – Άσπρου ποταμού.
Ακολουθούμε τον δρόμο που διασχίζει τις πλαγιές του Καταρραχιά διαβάζουμε πινακίδες: «Άγιος Νικόλαος» και «Άγραφα» (2). Στα αριστερά μας μονοπάτι που κατεβαίνει απ’ το διάσελο του Καταρραχιά – Πλάκα και συνδέεται με τον δρόμο που έρχεται απ’ την Νιάλα και πάει στον Χαλιά. Φτάνουμε στα νότια του Καταρραχιά, εκεί πιάνουμε την ομαλή ραχούλα της Γραμμένης Ράχης και βγαίνουμε λίγο ψηλότερα δεξιά του δρόμου. Εκτός δρόμου ξανά πινακίδες: «Άγιος Νικόλαος» και «Άγραφα», σε τέτοιο σημείο που δύσκολα τις βλέπει κανείς με το αυτοκίνητο. Βρισκόμαστε πίσω απ’ το μνημείο του ΔΣΕ της Γραμμένης Ράχης, αναφορά στα τραγικά γεγονότα της 13ης Απριλίου 1947, κατάραχα, εκεί θα περάσουμε την βραδιά μας.
Στήνουμε το αντίσκηνό μας σε υψόμετρο 1.800 μ. να έχουμε αγνάντι και απ’ τις δυο μεριές και απολαμβάνουμε από ψηλά τα δρώμενα μέσα στην κοιλάδα της Νιάλας, και της ροής του Άσπρου ποταμού, παραπόταμου του Μέγδοβα.
Επικρατεί ησυχία, δεν ακούγονται κουδούνια προβάτων, ούτε ανθρώπων από χαμηλά φωνές ανθρώπων. Να φταίει η κάψα της καλοκαιρινής μέρας;
Βόρειά μας δεσπόζει ο όγκος της Νιάλας και πιο πολύ οι Πέντε Πύργοι. Όπως πέφτει το πλάγιο φως του ήλιου πάνω στην κορφή Πέντε Πύργοι, παρατηρώ ότι οι φωτοσκιάσεις σχηματίζουν πέντε πτυχώσεις. Απ’ τα αριστερά στα δεξιά καθώς τις κοιτάζω, μετά από τόσα χρόνια ανακαλύπτω τους Πέντε Πύργους. Αρχικά είναι τρεις πτυχώσεις και ακολουθούν οι δύο ενδιαφέρουσες κόψεις, που εάν το πέτρωμά τους είναι καλό θα πρέπει να έχει ενδιαφέρον η αναρρίχησή τους. Χρειάζεται επιτόπια μελέτη. Πρέπει να τις προσεγγίσουμε απ’ τη Χούνη. Πρόκειται για ΝΔ. κόψεις που τις «πιάνεις» απ’ τη ράχη Φλυτζάνι. Έχει ανοιχτεί και δρόμος απ’ τον οικ. Ανθηρό που διέρχεται απ τον όγκο Φίτρα, 1,226 μ., περνάει τοποθεσία Σκανδάλη και πάει για τη Χούνη, όπου εποχιακή ποιμενική εγκατάσταση. Προς το παρόν ήμαστε αλλού..
«Μετά το Φλυτζάνι, απέναντι όπως φαίνεται η πλαγιά το λέμε «τους κήπ’ς», δηλαδή κάτω χαμηλά είχαν κήπους. Ακριβώς το επόμενο βουνό το λέμε στο Καρακίτσου, στον πάτο στου Βλύσου, που είναι οι οξιές. Και πιο πέρα που είναι το Σπανό που λέμε εμείς, οι Καροπλεσίτες, τα Καναλάκια, το λέμε στην Κεραμίδα. Εκεί ήταν ο Κεραμίδας ο κλέφτης» (Πληροφορητής Σούφλας Δημήτριος, εξ Ανθηρού).
Δίπλα η Νιάλα με το χαρακτηριστικό της «Ν» ανάμεσα στις δυο κορφούλες της. Η Νιάλα είναι μια όμορφη κορφή των Αγράφων, άγριο βουνό, γεμάτο μεγαλείο. Μοιάζει σαν κάποιος ξακουστός γλύπτης να τόρνεψε το βουνό.
Πόσοι θρύλοι έχουν γίνει για την Νιάλα. Για δράκοντες και για μυθικές νεράϊδες, που φωλιάζουν στις απόκρημνες πλαγιές της και βγαίνουν τα καλοκαίρια και συντροφεύουν τους τσοπάνηδες στα νυχτοβόσκια. «Η Νιάλα είναι ο βασιλιάς των Αγράφων». Ο Τάκης Ψημμένος Αντάρτες στ Άγραφα, σ. 96, γράφει: «Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο λαός είχε πλάσει ένα μύθο για τη Νιάλα, που του θέρμαινε την ψυχή, στον βαρύ χειμώνα της σκλαβιάς. Λέγανε τάχα, πώς υπάρχει στην Νιάλα υπάρχει μία πελώρια σπηλιά, απάτητη από τον άνθρωπο, όπου κατοικούσε ένας δράκος. Ο δράκος μισούσε τους Τούρκους κι όταν έπαιρναν τον δρόμο ν’ ανεβούνε κατά τ’ Άγραφα, τους κύλαγε μεγάλα κοτρώνια και τους ανάγκαζε να γυρνάνε πίσω. Έτσι οι Τούρκοι δεν κατάφεραν να πατήσουν την Νιάλα..»
Κοιτάζοντας απ τη Γραμμένη Ράχη τον συνοικισμό της Μεσαίας Νιάλας, σκέπτομαι πώς κάποτε τούτος εδώ ο τόπος ήταν γεμάτος ανθρώπους και κοπάδια. Τουλάχιστον 40 οικογένειες έβγαιναν εδώ ψηλά και λειτουργούσε σχολείο στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία που φαίνεται. Τώρα στη Νιάλα βγαίνουν πέντε οικογένειες με 2.000 πρόβατα. Τα παραδοσιακά κονάκια με την χαρακτηριστική πλάκα στη στέγη, αντικαταστάθηκαν με τσίγκια και μόνον ένα διατηρεί το πλακί στην στέγη. Ο παρέκει συνοικισμός του Χαλιά (Πέρα Νιάλα) δείχνει ομορφότερος με τα δύο κονάκια του να διατηρούν σχιστόπλακα στη στέγη. Στον Χαλιά βγαίνουν δυο οικογένειες. Ρωτάω τον τσοπάνο που ανεβαίνει από χαμηλά με το κοπάδι του για τους Κώστα Μπαμπαλή για την υγεία του, για τον Παναγιώτη Ντάσιο και τα παιδιά του τον Δημήτρη και την Πηνελόπη, για τον Γρηγόρη Καλαμπαλίκη, για τα κορίτσια του, την μεγαλύτερη την Ζίτσα, αν τη πάντρεψε..
Απ’ την άλλη μεριά, στις νότιες πλαγιές του Καταρραχιά, (Tσεκούρα) καθώς το δειλινό πέφτει, διακρίνουμε τσοπάνο με τον ντορβά στον ώμο να γυροφέρνει στ’ απόκρημνα. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε τί κάνει σούρουπο εκεί κολλημένος. Απ’ τον τσοπάνο που πέρασε απ την κατασκήνωση μας, μαθαίνουμε ότι βγαίνουν καρτέρι, συνοδεύουν τα κοπάδια όλη την νύχτα, διότι βγήκε λύκος στην περιοχή. Στην κοιλάδα δεν έκανε ζημιά, αλλά έκανε από πίσω, στις Γούβες, όπου «έκοψε» τρία πρόβατα. Έτσι συνοδεύει το κοπάδι που σταλιάζει στις πλαγιές του Καταρραχιά, λαγοκοιμάται από κοντά του. Και αυτός με το σακάκι πήγαινε από κοντά στο κοπάδι του. Όταν έπεσε η νύχτα, ψηλά, κατάραχα στην κορφή της Πλάκας, φακός έκανε σινιάλα στην απ’ εδώ ράχη της Γραμμένης, όπου άλλος φακός το ανταπέδωσε. Λύκος και στη Νιάλα λοιπόν μετά τους λύκους που είχαν ελευθερώσει οι οικολόγοι στο χωριό Γρανίτσα και είχαν αναστατώσει τους τσοπάνηδες στα Παλούκια.
Ο τσοπάνος μας έδειξε, που υπάρχει δροσερό νεράκι, καθώς μας οδήγησε στην άκρη της ράχης κάτω απ’ τα πόδια μας, νότια του όγκου του Καταρραχιά, περίπου 100 μέτρα κάτω απ’ το διασελάκι, αριστερά κάτω απ’ το μονοπάτι, έβγαινε νερό. Μιλάμε για το μονοπάτι Μεγ. Βραγκιανά – Αλαταριές.
Το μονοπάτι στα πλευρά του όγκου του Καταρραχιά, (Τσεκούρα) ήταν ευδιάκριτο αρχικά, αλλά δεν μπορούσαμε να εκτιμήσουμε εάν σε κάνα δυο σημεία στη συνέχεια περνούσε, για να βγεί στις Αλαταριές. Το αφήσαμε για την άλλη φορά, να το πιάσουμε απ τα κάτω. Πρόκειται για το μονοπάτι που χρησιμοποίησαν οι αντάρτες και καταδιωκόμενος πληθυσμός για να σπάσουν τον κλοιό του στρατού, στα τραγικά γεγονότα της 12ης Απριλίου 1947.
Το επόμενο πρωί, πέρασαν δυο φορές τσοπάνηδες με μουλάρια και εγγόνι καβάλα για το κοπάδι, δίπλα μας, (αντίσκηνα) οδηγώντας το κοπάδι ψηλότερα στη ράχη. Αγροτικά αυτοκίνητα είδαμε δύο: ένα κάτω στην Μεσαία Νιάλα και το άλλο σταματημένο στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Ακόμη δύο αυτοκίνητα πέρασαν από κάτω μας, τον δρόμο προς τα νότια.
Στο κέντρο της λεκάνης της Νιάλας – Άσπρου ποταμού, ξεχωρίζει η εκκλησιά του Προφήτη Ηλία. Ο Σαρακατσιάνος συγγραφέας Γεώργιος Ν. Αγραφιώτης Οι Σαρακατσιαναίοι των Αγράφων, σ.96, γράφει: «Παλιά η εκκλησία ήταν κτισμένη με γαλάζια πέτρα, άσπρα πελεκητά αγκωνάρια και στην στέγη της είχε σχιστόπλακα. Ένας τοίχος ψηλός χώριζε το γυναικωνίτη που βρισκόταν στο πίσω μέρος από την υπόλοιπη εκκλησία. Στον γυναικωνίτη αφήνανε κάθε Φθινόπωρο που φεύγανε για τα χειμαδιά τις κάδες, που βάζανε το καλοκαίρι το τυρί. Ακόμη στην εκκλησία του Αϊ-Λιά, σ’ ένα κελί του, χρησίμευε για σχολείο. Σ’ αυτό το σχολείο φοιτούσαν παιδιά από την Νιάλα, την Παλιόλακκα και τον Χαλιά. Υπήρχαν 30 – 35 παιδιά και ο δάσκαλος Κώστας Χαλιμούρδας τους έκανε γραφή, ανάγνωση, αριθμητική, τα λεγόμενα ρεκάμια. Το καλοκαίρι του 1944, ο γυναικωνίτης χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη σταριού από την ΕΤΑ (Επιμελητεία του αντάρτη).
Αφήνουμε την κατασκήνωση και ακολουθούμε τον δρόμο που χάνει ύψος, με προορισμό την βάση της βορεινής κόψης Σβώνης (Μαράθιας) 2.042μ.
Ο δρόμος χαμηλώνει, περνάει από ποτίστρα με νερό και προσεγγίζει τον ποιμενικό οικισμό Καλογερικό, τραβερσάρωντας στις πλαγιές Γραμμένης 1.817 μ. και Τούρλας 1.823 μ. Τον συνοικισμό αυτό, δεν έτυχε να έχω επισκεφθεί ποτέ στο παρελθόν. Είναι σε όμορφη τοποθεσία, στη ρεματίτσα της κορφής-ομαλής ράχης που συνδέεται μ’ αυτή της Τούρλας. Υπάρχει βρυσούλα του Καλογέρη, όπου και ποτίστρα, δύο κονάκια-στάνες και ερείπια πέτρινα από δυό ακόμη. Δύο οικογένειες βγάζουν κοπάδια στις πλαγιές της ράχης και της Τούρλας. Οι οικογένειες του Παναγιώτη Καλαμπαλίκη και Ηλία Καλαμπαλίκη. Ο ένας ανεβαίνει απ την Αλίαρτο και ο άλλος απ’ το Κάστρο Βοιωτίας.
Συναντιόμαστε καθώς χαμηλώνουμε με τον Αριστείδη Καλαμπαλίκη – αδελφός του Παναγιώτη Καλαμπαλίκη – που είναιτος στον Καλόγερο/Καλογερικό και έχει ανέβει οικογενειακά εδώ για τη καλοκαιρινή του άδεια. Είχαμε σμίξει πριν ένα χρόνο περίπου τέτοια εποχή, ψηλά πίσω απ’ τις πλαγιές του Καρνόπη και βγάλαμε φωτογραφίες, ο Αριστείδης με τα δυο του παιδιά!. Φέτος ξανασμίξαμε ψηλότερα, πριν πέσουμε στα κονάκια με τον Αριστείδη, που μόλις με είδε αναφώνησε, πριν προλάβω να χαιρετήσω πρώτος «Εγώ ξέρω ποιός είσαι.. είσαι ο Παναγιώτης ο Ντάσιος που είχαμε σμίξει πέρυσι ξανά»! Ντράπηκα που δεν είχα στείλει τις φωτογραφίες στους ανθρώπους και σιωπηλά μέσα μου υποσχέθηκα να το κάνω φέτος. Ο Παναγιώτης ήταν φευγάτος στο κοπάδι και όση ώρα καθίσαμε στο Καλογερικό, είπαμε με τον Αριστείδη Καλαμπαλίκη για τα κονάκια και για τον τόπο.
Το όνομα η τοποθεσία το πήρε από κάποιον καλόγερο, που όταν ήρθε η ώρα να κατέβουν στα χειμαδιά, αυτός ζήτησε να μείνει εδώ. Την Άνοιξη, όταν λιώσαν τα χιόνια και ανέβηκαν οι τσοπάνηδες στα ψηλώματα, βρήκαν σημείωμα που έγραφε ότι δεν πέθανε από την δίψα και την πείνα αλλά από τα στοιχεία της φύσης. Ο Καλαμπαλίκης έδειξε με το χέρι του το παλιό πέτρινο γκρεμισμένο κονάκι, ως το μέρος που έζησε ο καλόγερος.
Οι πλαγιές γύρω (Τούρλα, Καρνόπι) έχουν καλό χορτάρι και το νοίκι στοιχίζει 140 δραχμές το κεφάλι, ενώ αλλού κάνει 80 δραχμές.
Είπαμε και για τον λύκο που έπεσε στην περιοχή. Μας το σχολίασε σαν «σκ΄λί», που είχε ξεκόψει και αγρίεψε, «είναι λυκόσκυλο», το ξεχώρισε από τον καθαρό λύκο. (Αυτό το «κακό σκυλί» το ακούω πολλά χρόνια εδώ πάνω). Πάντως κατά δω δεν έκανε, άκουσε ότι έκανε ζημιά στις Γούβες.
Είπαμε και για την ονομασία Νιάλα που δεν είναι Νιάλα αλλά Νίλα, από την ζημιά που έπαθαν αντάρτες και στρατιώτες, πάνω στην παγωμένη ράχη. Παλιά το έλεγαν Νεράϊδα, αργότερα Νίλα και από παραφθορά έγινε Νιάλα.
Είπαμε για τον Ταγματάρχη Αλευρά, που από μία κακιά στιγμή, βρισκόμενος επικεφαλής του Τακτικού στρατού, τον εξέλαβε ως κομιστή μαντάτων ο αντάρτης και τον σκότωσε. Απ’ ό,τι έμαθε ο Αριστείδης ο Καλαμπαλίκης απ’ τον Τσαντίλη που πέρασε πρόσφατα απ’ το μνήμα και το φρόντισε, στις αρχές Αυγούστου θα ανέβουν για την ετήσια γιορτή τους. Είπαμε ακόμη ότι είδαν φέτος και αρκούδα, την είδαν κάποιοι στην περιοχή..
Τέλος, ο δρόμος που έχει ανοιχτεί και συνδέει το χωριό Σάϊκα (Στάϊκα) ή Πετράλωνα με το Καλογερικό – Νιάλα, δεν περνάει μέσα απ’ την Παλιολάκκα (ερείπια), αλλά αφήνει τον ερειπωμένο συνοικισμό από κάτω. Ο δρόμος αυτός έχει ανοιχτεί στις πλαγιές των Πετράλωνο και Σβώνη και εξυπηρετεί τους μετακινούμενους κτηνοτρόφους. Ο δρόμος φτάνει –περνάει κάτω από την βορεινή κόψη της Σβώνης και εκεί που την κόβει κάνει ένα μπαλκονάκι, υπέροχο για διανυκτέρευση.
Ανάβαση στην βορεινή κόψη της Σβώνης (Μαράθια) 2.042μ.
Πρόκειται για ενδιαφέρουσα ανάβαση στην κορφή της Σβώνης, καθώς η κίνηση πάνω στην κόψη προσφέρει όμορφη θέα εκατέρωθεν. Οι ντόπιοι την λένε Πριόνια. Έχει διάταξη από βόρεια προς τα νότια και η ανάβαση γίνεται από τα βόρεια. Δεξιά είναι ο ομαλός όγκος Καρνόπη και στα αριστερά ο όγκος Πετράλωνα.
Η πορεία γίνεται πάνω στην κόψη, που αρχικά είναι ομαλή και αργότερα γίνεται πιο στενή. Μέχρι τα 2/3 της διαδρομής, μπορεί κανείς να την «σπάσει» αριστερά και να συνδεθεί με ομαλότερο πεδίο, συνδέοντας την πορεία του με τα μονοπάτια, πού ανεβαίνουν στη ράχη Πετράλωνα. Το τελευταίο κομμάτι, για ασφάλεια και καλλίτερη άνεση μπορεί να χρησιμοποιηθεί σκοινί ασφαλείας. Η έξοδος των χτενιών σε ομαλό έδαφος είναι όμορφη και στη συνέχεια επί ομαλής πλαγιάς ανεβαίνεις και βγαίνεις στην κορφή. Η διάρκεια της ανάβασης είναι 0200-0230ω και είναι πολύ όμορφη, εάν την συγκρίνεις μ’ αυτήν την κλασσική της ανατολικής ομαλής πλαγιάς. Η θέα απ’ την κορφή προσφέρει εικόνες προς όλη την κοιλάδα της Νιάλας, Φιδόσκαλα, Βελούχι και άλλα.
Εάν συνεχίσεις τον δρόμο απ’ το σημείο εκκίνησης της κόψης και ανατολικά προς το χωριό Σάϊκα, αμέσως μετά το πέρασμα της κόψης, στην επόμενη στροφή, συναντάμε δυο ποιμενικές εστίες, στα έλατα, που λειτουργούν. Διαθέτουν μπαχτσεδάκια και κοτούλες. Βγάζουν κοπάδια στις πλαγιές του όγκου Πετράλωνα. Ο δρόμος φτάνει στο χωριό Σάϊκα και στην είσοδό του, στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδας γυρίζει νότια και ανηφορίζει για την Σβώνη, μέσω του καλοπατημένου χωματόδρομου Σάϊκα –Καμάρια –Άγραφα. Ο δρόμος ελίσσεται και ανηφορίζει στις πλαγιές του Πετράλωνου, έχοντας στα αριστερά του το ρέμα Κόπανος, τοποθεσία Μπουρμπουτσιλιά, στη συνέχεια τοποθεσία Μαλουτιάσα, όπου εδώ κατά την περίοδο 1947-1950 αναγκάστηκαν να ξεκαλοκαιριάσουν στάνες Σαρακατσαναίων, γιατί δεν τους επετράπη από τον τακτικό στρατό να βγουν στη λεκάνη της Νιάλας λόγω εκκαθαρίσεων. Είναι καλοπατημένος, περνά σύγχρονη πέτρινη βρυσούλα, τσαρδάκι από λατσούδια και φτέρες επί του δρόμου και φτάνει στο σημείο της ΝΑ. κόψης της Σβώνης, τοποθεσία Χατζιάτικο. Απ’ το σημείο αυτό μπορεί ν’ ανέβει κανείς στην κορφή της Σβώνης (Μαράθια), υψ. 2.040 μ. την ομαλή πλαγιά της, σε 0030ω.
Μιλώντας με τον Γεώργιο Ν. Αγραφιώτη, Σαρακατσιάνο και συγγραφέα, πριν χρόνια, μούχε πει.. «Εγώ που έχω ζήσει τη ζωή αυτή, έχω φυλάξει κοπάδι πρόβατα πάνω στην κορφή της Σβώνης, ένα καλοκαίρι φυλούσα ένα κοπάδι από 300 πρόβατα πάνω στην κορφή, και στη Σβώνη είχα κοιμηθεί στην κορφή της, εκεί όταν σηκωθείς το πρωί και είναι καθαρός ο καιρός βλέπεις κι απ’ τις δυο μεριές θάλασσα, τον Παγασητικό και τον Αμβρακικό, εκεί ήταν δυο κοπάδια πρόβατα, ένα απ’ τους Τσιγαριδαίους απ’ τα Καμάρια και τ’ άλλο απ’ τη Νιάλα. Εκεί πηγαίναμε τα παλιόπρατα, τα παλιοπρόβατα τα γερασμένα κάπως και τα πηγαίναμε απ’ το μέσο του καλοκαιριού και μετά για να βοσκούν, νωρίτερα απαγορεύονταν να τα βγάλουμε εκεί. Εκεί ήταν ένας γέρος βοσκός, που είχε άλλα τόσα πρόβατα, και του έκανα όλα τα θελήματα γιατί ήταν μεγάλος, και με αγαπούσε πάρα πολύ. Ήταν ένας άνθρωπος ξεχωριστός.. σαν ήθελε κάτι, δεν στο ζήταγε ποτέ, σηκώνονταν και το έκανε μόνος του . Είδα ότι μετά σταμάτησε με τα πρόβατα. Είχα πάει στα Καμάρια που ζούσαν οι Τσιγαριδαίοι, μόλις με είδε με αγκάλιασε, έκλαιγε από συγκίνηση..»
«Στο τρίγωνο, που περικλείεται από τα Καμάρια, την Μπέσια και το Σβόν (Σβόνη) βρίσκεται το λιβάδι Κουμπιέλου. Στο λιβάδι αυτό ξεκαλοκαίριαζε κάθε χρόνο ένα κοπάδι στέρφα πρόβατα του μεγαλοτσέλιγκα της Ευρυτανίας του Μαλαμούλη. Στο λιβάδι αυτό υπάρχει μια τοποθεσία με το όνομα «κονάκια του Μακρυγιάννη». Σύμφωνα με τις διηγήσεις των γερόντων ξεκαλοκαίριαζε η στάνη του Γιάννη Μακρυγιάννη, πατέρα του Κατσαντώνη» (Αγραφιώτης Ν. Γεωργίου1994: 67)
Ο Δημήτριος Λουκόπουλος Στα βουνά του Κατσαντώνη1929, σ. 206, γράφει: «πήραμε αράδα τα βουνά, παραταριά τις ράχες.. βγήκα στη Νιάλα την ψηλή και στ’ όμορφο φρετζάτο. Βάνω τα κιάλια και τηρώ κάτω κατά το Βάλτο, βλέπω συντρόφους πόρχονται..» και ο ποιητής Αθάνας Γεώργιος Τραγούδια των βουνών «Στη Σάϊκα στον Καταρραχιά, στ’ αγναντερά Μαράθια, να φάω ψιμάρνι στο σουβλί να πιω νερό στη γκούρα, να ιδώ τον ήλιο την αυγή στης θάλασσας τα βάθια».
Τάκης Ντάσιος, Ιούλιος 1997
Παραπομπές
(1) Βουνά: «Μπουρλέρου (Μπουρλέρος ή Μπορλέρο), ύψ. 2.032 μ. Μικρό ορεινό συγκρότημα στη Β-ΒΑ πλευρά του Ν. Ευρυτανίας στα όρια με το Ν. Καρδίτσης. Στα ανατολικά καταλήγει στον ποταμό Ταυρωπό (η Μέγδοβα) και την ομώνυμη τεχνητή λίμνη (790 μ.), ενώ στα δυτικά χωρίζεται από τον ορεινό όγκο του Πύργου με τον αυχένα /διάβαση (1.580 μ.) του Αγίου Νικολάου, απ’ όπου περνά ο δρόμος Μπελοκομίτη –Βραγκιανά και το ρέμα της Καρυάς. Στα νότια χωρίζεται από το συγκρότημα Καλύβια (Φλυτζάνι) με τον αυχένα (1.780 μ.) της Πλάκας και τα ρέματα Οξούλα και Βραγκιανών. Αποτελεί τμήμα του οροσυμπλέγματος των Αγράφων και της Νότιας Πίνδου. Τα πετρώματἀ του είναι φλύσχης και ασβεστόλιθοι. Το ανατολικό τμήμα του Μπουρλέρου (περιοχή Ελατάκου) έχει ενταχθεί στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000 (1410001). Η ψηλότερη κορφή είναι η Μπουρλέρου, ύψ. 2017 μ., Άλλες ψηλές κορφές του: Γαλατά, 1920 μ., Ελατάκος, 1.456 μ., Κατσαντώνη, 1.640 μ., Πετσαλούδα ή Πεταλούδα, 1.771 μ., Σουφλιστάρα, 1800 μ. – 1.300 μ. Στην τοποθεσία Ελατάκος ή δάσος Μπελοκομίτη, υψ. 1.450 μ., υπάρχει ένα μικρό καταφύγιο, που διαθέτει 12 θέσεις ύπνου. Πληροφορίες στην ΑΝ.ΚΑ. τηλ. 24410-26345 Ανάβαση στην κορφή Μπορλέρο, μπορεί να γίνει και από το διάσελο Αγίου Νικολάου Βραγκιανών, 1.580 μ., σε 0330 ω. περίπου.» (Νέζη Νίκου2010174-5)
«Μαράθια 2.040 μ. (Σβόνι) ορεινό συγκρότημα στη Β-ΒΑ πλευρά του Ν. Ευρυτανίας. Στα νότια χωρίζεται από το ορεινό συγκρότητα Κόψι με το διάσελο (1.520 μ..) της Φιδόσκαλας, ενώ στα βόρεια συνεχίζει με τη ράχη της Νιάλας προς το συγκρότημα του Φλυτζιανού από το οποίο χωρίζεται με τον αυχένα – ράχη (1.760 μ.) της Τούρλας. Στα δυτικά χωρίζεται από το βουνό Φουρκούλα με τον αυχένα (1.450 μ.) Πατήματα, ενώ στα ανατολικά χωρίζεται από το βουνό Παπαδημήτρη με αυχένα/διάσελο )1.650 μ.) και τα ρέματα Κόπανος και Καρούλας. Αποτελεί τμήμα του οροσυμπλέγματος των Αγράφων και της Νότιας Πίνδου. Τα πετρώματά του είναι φλύσχης και ασβεστόλιθοι. Η ψηλότερη κορυφή είναι Μαράθια ή Σβόνι, ύψους 2.040 μ. Άλλες ψηλές κορυφές: Καρνόπι, 1973 μ., Κοκκαλίνα, 1.740 μ., Μορφορράχη (Ντεβαδόραχη, 1.783 μ., Πετράλωνα, 1701 μ., Τούρλα ή Καυκιά, 1.828 μ., Φιδόσκαλα ή Τσογκάνι, 1.706 μ., Ανάβαση στην κορυφή μπορεί να γίνει από το διάσελο της Τούρλας, 1760 μ., σε 0230ω. περίπου, ή από το διάσελο (1.650 μ.,) απ όπου περνά ο δρόμος Πετράλωνα (Σάϊκα) – Καμάρια σε 0200ω» (Νέζη Νίκου2010169)
Ελληνικός Ορειβατικός Σύλλογος Καρδίτσας
Αντιμάχου 16, Καρδίτσα 431 00.
Τηλ. 6973695595, 6974110853
http://www.eoskarditsas.gr – eoskarditsas.blogspot.com
e-mail: eoskarditsas@yahoo.gr
Ο Ελληνικός Ορειβατικός Σύλλογος Καρδίτσας (ΕΟΣΚ), ιδρύθηκε το 2006 από μια ομάδα από ανήσυχους πολίτες, που αγαπούσαν τη φύση και το βουνό και με βασικό σκοπό την προαγωγή της φυσιολατρίας, του ορεινού αθλητισμού, του εθελοντισμού, της αλληλεγγύης, την προστασία του περιβάλλοντος, την διάδοση της αειφόρου ανάπτυξης και την προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Ο ΕΟΣΚ σε αυτά τα χρόνια της διαδρομής του έχει προσπαθήσει να αναπτύξει δράσεις σε πολλά επίπεδα, βασισμένες στο τρίπτυχο: δραστηριότητες, εκπαίδευση, εθελοντισμός.
Το τρίτο είναι ο εθελοντισμός που αποτελείται από πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους εκφάνσεις. Κατ’ αρχήν είναι η προστασία του περιβάλλοντος, η αειφόρος ανάπτυξη και η πολιτική προστασία. Έχει διοργανώσει κατά καιρούς αρκετές δράσεις για την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφόρο ανάπτυξη, είτε μόνος του ο ΕΟΣΚ είτε με τη συνεργασία και άλλων φορέων και συλλογικοτήτων. Από το 2007 (μετά τις μεγάλες πυρκαγιές στη χώρα) έχει συσταθεί εθελοντική ομάδα Δασοπροστασίας και Άμεσης Επέμβασης Εκτάκτων Αναγκών, με δράσεις σε θέματα πολιτικής προστασίας (σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές, διασώσεις). Ήδη από το 2008 η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας έχει εντάξει τον ΕΟΣΚ στο μητρώο του, ως αναγνωρισμένο Σωματείο Εθελοντικής Οργάνωσης, είναι ενεργό μέλος του δικτυού εθελοντικών οργανώσεων νομού Καρδίτσας και συνεργάζεται με τους κρατικούς φορείς όταν παραστεί ανάγκη. Την ομάδα αποτελούν είκοσι άτομα τα οποία είναι εκπαιδευμένα σε παρόμοιες δράσεις αλλά και σε θέματα διαχείρισης κρίσεων. Κάθε καλοκαίρι επανδρώνει πυροφυλάκεια αλλά και κάνει και ομαδικές περιπολίες στα δάση της περιοχής μας, για την πρόληψη και έγκαιρη αντιμετώπιση των πυρκαγιών. Επίσης έχουν γίνει αρκετές επισκέψεις σε σχολεία για ενημέρωση των παιδιών σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Ο σύλλογος είναι ιδρυτικό και ενεργό μέλος του Δικτύου Φορέων και Πολιτών για την Προστασία των Αγράφων σε μια προσπάθεια να κρατήσει τη φύση και τα βουνά μας ανέπαφα, κυρίως από τις απειλούμενες ‘’πράσινες’’ επενδύσεις ενέργειας.
Αλλά ο ΕΟΣΚ τα τελευταία χρόνια έχει αναπτύξει και έντονη περιβαλλοντική και κοινωνική δράση. Οργανώνει γιορτές περιβάλλοντος, συμμετέχει σε αναδασώσεις και καθαρισμούς περιοχών αλλά και έχει ενεργή συμμετοχή στην ‘’Πρωτοβουλία Αλληλεγγύης στους Πρόσφυγες’’ που αποτελείται από φορείς και συλλογικότητες της πόλης με πλούσια δράση τόσο στο θέμα της ενημέρωσης όσο και της συλλογής τροφίμων, ρούχων και φαρμάκων για τους πρόσφυγες.
Μια άλλη μορφή του εθελοντισμού που είναι ίσως και το πιο σημαντικό κομμάτι, είναι τα μονοπάτια, γιατί πιστεύουμε ότι τα παλιά μονοπάτια είναι η ιστορία και ο πολιτισμός ενός τόπου. Ο ΕΟΣΚ με τη βοήθεια κυρίως των μελών του, εκτελεί ένα διαρκές πρόγραμμα συντήρησης, σηματοδότησης και καταγραφής με ακριβή τοπογραφική αποτύπωση σε ψηφιακή μορφή (με το σύστημα GPS), πολλών από τα παλιά ξεχασμένα πεζοπορικά και ορειβατικά μονοπάτια αλλά ανοίγει και καινούργια, κάνοντας τα ασφαλή για χρήση από όλους και όχι μόνο από ορειβάτες-πεζοπόρους. Ήδη έχει σηματοδοτήσει πάνω από 150 χιλιόμετρα μονοπατιών στο Νομό μας και συνεχίζει. Στόχος είναι να γίνει ένα δίκτυο με όλα τα μονοπάτια των Αγράφων με έναν ενιαίο τρόπο καταγραφής και σήμανσης. Βέβαια αυτό είναι ένα πολύ φιλόδοξο σχέδιο, αφού είναι δύσκολο να ολοκληρωθεί, αλλά θα είναι παρακαταθήκη για την επόμενη γενιά.
Ορειβατικό Καταφύγιο Αγράφων
Το ορειβατικό καταφύγιο Αγράφων βρίσκεται σε υψόμετρο 1.536 μ. στην περιοχή «Καραμανώλη» Νεράιδας, Δήμου Λίμνης Νικ. Πλαστήρα (Δ.Ε. Νεβρόπολης Αγράφων) νομού Καρδίτσας και απέχει 6 χιλ. απ το χωριό Νεράιδα. Πρόκειται για πέτρινο κτίριο δύο ορόφων, που κατασκευάστηκε μέσω του επιχειρησιακού προγράμματος «Τουρισμός –Πολιτισμός» του Ε.Ο.Τ. Το καταφύγιο έχει υπέροχη θέα στη λίμνη Ν. Πλαστήρα, ενώ η θέση του είναι σημείο εκκίνησης για τις περισσότερες πεζοπορικές διαδρομές του ορεινού όγκου των Αγράφων. Προσφέρει της βασικές εξυπηρετήσεις (κεντρική θέρμανση, τζάκι, κουκέτες, κουβέρτες, κουζίνα, τουαλέτα, διευκολύνσεις φαγητού και μαγειρέματος), διαθέτει άνετη τραπεζαρία και μπορεί να φιλοξενήσει 24 άτομα. Υπεύθυνος επικοινωνίας: Βασίλης Τασιόπουλος 24410-92922 και 6932744194. Σημείωση: Η χρήση του καταφυγίου γίνεται μετά από συνεννόηση με τον υπεύθυνο. Τιμή υπηρεσιών: 12 ευρώ η διανυκτέρευση. Με πρωινό 17 ευρώ.
(2) Χωριά: Άγραφα, τα, υψ. 840 μ., οικισμός στις πλαγιές του Κουκουρούντζου, δήμου Αγράφων, νομού Ευρυτανίας. Στα 1928 είχε 615 κατοίκους, 1940 > 1.000, 1951 > 618, 1961 > 363, 1971 > 383, 1981 > 251, 1991 > 184, 2001 > 616. Απέχει 90 χιλ. απ το Καρπενήσι. Όλη η κοιλάδα της Νιάλας ανήκει στο χωριό Αγραφα, και οι συνοικισμοί της Μεσαία Νιάλα, Χαλιάς και Παλιόλακα, είναι δορυφόροι της Κοινότητας. Επίσης οι συνοικισμοί: Καμάρια, Βάρσος, Γαβρολισιάδα, Λίπα, Μιάλο, Παραμερίτα, Κορφιάδες και Παπαποστόλη).
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Λουκόπουλου Δημητρίου1929: Στα βουνά του Κατσαντώνη, κεντρική πώλησις Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Ν. Σιδέρη, εν Αθήναι
- Λουκόπουλου Δημητρίου1930: Στ ΄Αγραφα, ένα ταξίδι με εικόνες, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Νο 57, κεντρική πώλησις Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Ν. Σιδέρη, εν Αθήναι
- Αγραφιώτη Ν. Γεωργίου1991: Διόνυσος Βοιωτίας (Τσαμάλι –Πολυγύρα), μια ιστορία Διοικητικής και Δικαστικής κακοδαιμονίας της χώρας (1924-1956), Αθήνα
- Τσίπηρα Κώστα1992: Στα Ελληνικά βουνά, οι 50 ωραιότερες πεζοπορικές και οικολογικές διαδρομές, σειρά: πεζοπορία – ορειβασία, εκδ. Νέα Σύνορα, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα
- Τσίπηρα Κώστα1993: Στα Ελληνικά βουνά (Β΄ μέρος) 50 ακόμα πεζοπορικές και οικολογικές διαδρομές, σειρά: πεζοπορία – ορειβασία κεφ. « κάτι σαν πρόλογος», σ.7—12 και κεφ. «19η διαδρομή Άγραφα –οροπέδιο Νιάλας», σ. 81–86, εκδ. Νέα Σύνορα, Α.Α.Λιβάνη
- Αγραφιώτη Ν. Γεωργίου1994: Οι Σαρακατσιαναίοι των Αγράφων, Αθήνα
- Τσίπηρα Στεφ. Κώστα2002: Μικρές Πατρίδες, 25 οδοιπορικά στο ελληνικό τοπίο, κεφ. Καρδίτσα – Άγραφα, χώρα τραχεία, κόλασις ορέων, σ.101-113, εκδ. Κοχλίας
- Περιηγητικός και πεζοπορικός χάρτης2004: Άγραφα, 1:50.000 κλίμακας, σειρά: Central Greece Topo50, εκδ.ANAVASI
- Αγραφιώτη Ν. Γεωργίου2005: Σαρακατσιαναίοι κλεφταρματολοί και το δημοτικό τραγούδι, δεύτερη έκδοση, Αθήνα
- Περιηγητικός & πεζοπορικός & χάρτης2006: Βόρεια Άγραφα Λίμνη Πλαστήρα, κλίμακας 1: 50.000, σειρά Thessaly, Topo 50, 4.1, εκδ. ANAVASI
- Τσίπηρα Στεφ. Κώστα2007: Χάρτινα ταξίδια, εκδ. Κέδρος
- Αγραφιώτη Ν. Γεωργίου2008: Οι νομάδες Σαρακατσιαναίοι, Αθήνα
- Περιηγητικός & πεζοπορικός χάρτης2009: Ευρυτανικά βουνά, 1: 50.000 κλίμακας, σειρά: Central Greece, Topo50, 2.4/2.5, εκδ. ΑNAVASI
- Νέζη Νίκου2010: Τα Ελληνικά βουνά, γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2, Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), έκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης, Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη, Αθήνα
- Σταματελάτου Μιχαήλ, Βάμβα Σταματελάτου Φωτεινή2012: «Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας», τόμοι Α,Β.Γ. για αυτή την έκδοση, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ
Ορεινογραφίες 