Στο Αφροδίσιον Όρος 1.446μ. Γορτυνίας

«Στα δυτικά του Μωριά ξεχωρίζουν ο Ωλενός, ο Ερύμανθος και η Κυλλήνη. Χωρίζουν την Αχαϊα από τη μεσόγεια περιοχή της Αρκαδίας. Τίποτα δεν είναι πιο έκδηλο από την αντίθεση η οποία παρουσιάζεται από τη θέα αυτών των δύο γειτονικών περιοχών. Η τελευταία περικυκλώνεται από ένα κυκλικό τείχος ψηλών βουνών, τέσσερα από τα οποία δηλαδή, Ερύμανθος και Κυλλήνη στο βορρά και Λύκειο και Μαίναλο στο νότο, στέκονται ψηλά σαν πύργοι αυτού του κυκλικού προμαχώνα, που μην έχοντας παρά μόνο μια έξοδο στο δυτικό άκρο φαίνεται, όπως και είναι, αιχμαλωτισμένη μέσα σ’ αυτά. Πολλοί χείμαρροι πέφτουν μέσα στις κοιλάδες της από τα βουνά γύρω της, αλλά είναι ανίκανη να παρουσιάσει οποιαδήποτε έξοδο για τα αποκλεισμένα νερά τους εκτός από την εξόρυξη γι’ αυτά μιας διεξόδου διαμέσου των ασβεστολιθικών βράχων, από τους οποίους αποτελούνται αυτά τα βουνά. Ολόκληρη η περιοχή μπορεί να συγκριθεί με μια απομονωμένη ύπαρξη. Ο πληθυσμός της για εκατοντάδες χρόνια υπέστη μικρές μεταβολές. Δεν έχει καθόλου εμπορικές συναλλαγές με έθνη εκτός από κάτι λίγες με ξένους μέσα στην ελληνική επικράτεια. Τέτοια ήταν η μονιμότητα των κατοίκων της και η κοινωνική τους σταθερότητα, ώστε σύγκριναν τη διάρκεια της εθνικής τους ύπαρξης όχι με εκείνη οποιουδήποτε αντικειμένου της Γης, αλλά ανύψωναν την πολιτεία τους, αν επιτρέπεται να εκφραστούμε με αυτόν τον τρόπο, στη θέση μιας ουράνιας ύπαρξης αξιώνοντας γι’ αυτήν μια καταγωγή όμοια με εκείνη των πρωτοδημιουργημένων Δυνάμεων του Σύμπαντος. Οι Αρκάδες σύμφωνα με την μυθολογία τους, υπήρχαν πριν να δημιουργηθεί η σελήνη». (Christofer Wordsworth1995: Ελλάδα, μια περιπλάνηση στο τοπία και την ιστορία της, 1η εκδ. 1839, μτφρ. Π. Δημουλέας, σ.294-5, εκδ. Εκάτη)

_{Ο ορεινός όγκος του Αφροδίσιου όρους}

«Μεγάλος ορεινός όγκος, με όψη οροσειράς, στη ΒΔ. άκρη του Ν. Αρκαδίας. στα όρια με το Ν. Αχαϊας. Περικλείεται από τους ποταμούς Ερύμανθο στα δυτικά. Λάδωνα στα νότια, με την ομώνυμη τεχνητή λίμνη και Σειραίο στα βόρια, ενώ στα ανατολικά χωρίζεται από το βουνό Προφήτης Ηλίας με τον αυχένα / διάβαση (610μ.) της Δάφνης. Ο σχηματισμός Άγιοι Θεόδωροι μπορεί να θεωρηθεί ξεχωριστό βουνό. Στην περιοχή του οικισμού Βεσίνι βρίσκεται το ονομαστό καστανοδάσος του με τις υπεραιωνόβιες καστανιές του ηλικίας 1.000 ετών. Η μεγαλύτερη καστανιά έχει περίμετρο 13,60μ. Τα πετρώματα του είναι ασβεστόλιθοι, δολομιτικοί ασβεστόλιθοι και φλύσχης. Η ψηλότερη του κορυφή είναι η Μαύρη Βρύση ή (Άγιος Πέτρος) ύψ.1.446μ. ‘Άλλες ψηλές κορυφές είναι Άγιοι Θεόδωροι, 1.226μ., Γούπατα,1.320μ.,Νεραϊδόρραχη,1.369μ., Προφήτης Ηλίας,1,355μ. Στο διάσελο, 1.150μ ΒΑ της Κοντοβάζαινας και ΒΔ της κορυφής Νεραϊδορράχη βρίσκονται, δίπλα από το εκεί εκκλησάκι του Αγίου Πέτρου, τα ερείπια του αρχαίου ιερού της Αφροδίτης Ερυκίνης. Ανάβαση στην κορυφή, όπου πηγαίνει δρόμος, μπορεί να γίνει από τον παλαιό οικισμό Δεχούνι (850μ. 0230ω. περίπου» (Νέζη Νίκου2010:23)
Κεφαλοχώρι της περιοχής η Κοντοβάζαινα, υψ.700μ. με 558 κατοίκους. Γενικότερα, η επαρχία Γορτυνίας είναι από τις πιο εντυπωσιακές περιοχές της Πελοποννήσου. Ορεινό τοπίο με χαρακτηριστική βλάστηση, χωριά πανέμορφα, αγροικίες σκόρπιες παντού, κτηνοτροφία, ποτάμια, γεφύρια είναι μερικά από τα στοιχεία που συγκροτούν τον χώρο.
Η διαχωριστική γραμμή των νομών Αρκαδίας και Αχαϊας διέρχεται από τις κορυφές των Προφήτη Ηλία και Αφροδισίου όρους (Προφήτη Ηλία, 1.319μ., το διάσελο, 1.200μ. με τον αρχαίο ναό της Αφροδίτης, την ψηλότερη κορφή του Αφροδισίου όρους, 1.446μ. και μετά πέφτει στα Τριπόταμα).

_{Καστανόδασος στο Αφροδίσιον όρος}

Προσεγγίσαμε την περιοχή απ’ το χωριό Σταυροδρόμι κοντά στο φράγμα του Λάδωνα. Η βλάστηση είναι εντυπωσιακή και ο δρόμος βατός, λόγω των έργων του φράγματος και της ΔΕΗ. Στο χωριό Τουμπίτσι στρίψαμε για να ανηφορίσουμε αρκετά κοντά στον αγωγό του φράγματος. Δίπλα μας ο ποταμός Λάδων. Βγήκαμε στο χωριό Βούτσης, το πεδίο είναι πολύ όμορφο με λόφους ρεματιές και βλάστηση ανάλογη. Αγροτικές κατοικίες με ζωντανά. Η ανθρώπινη παρουσία διακριτικά στον χώρο. Κάναμε δεξιά, που οδηγεί στο κεφαλοχώρι Κοντοβάζαινα και όχι αριστερά που οδηγεί στο χωριό Μοναστηράκι. Στα μισά του δρόμου αφήσαμε την δημοσιά και κάναμε αριστερά σε δρόμο χωμάτινο καλής βατότητας.. Το τοπίο απ’ εδώ αλλάζει. Αφήνει το έντονο πράσινο με τις βαθιές ρεματιές και γίνεται αλλιώτικο. Ανοίγει το μάτι μας με τις γραμμές του ορίζοντα να είναι χαμηλές και επιφάνεια της γης να διαγράφεται ομαλή. Το τοπίο ήρεμο αλλά με μια σκληράδα που γεννά αυτό το ίδιο, σαν θελήσεις να συνεργαστείς μ’ αυτό. Καλλιέργειες, πεζούλια και αγροικίες. Εδώ τα πέτρινα σπίτια σωστά κουκλόσπιτα με τις πλακωτές στέγες, δίνουν μια εξαϋλωμένη υπόσταση στις ανθρώπινες παρεμβάσεις. Καθώς διασχίζουμε το πεδίο για να προσεγγίσουμε το Αφροδίσιον τείχος, συναντάμε αλώνια διάσπαρτα ζωντανά, και μικρά σπίτια αμίλητα. Ο δρόμος ελίσσεται ανάμεσα απ’ τις κορυφές Αρβανιτοβούνι, 821μ. και Κοπρισιές, 974μ. Χαμηλώνει στο ρέμα Πελέκι, που έρχεται από ψηλά, Αποσκιά οικισμός, Μπουρμπούλο ρέμα, που πρωτοπιάνεται στην ψηλότερη της κορφή Μαύρη Βρύση, 1.445μ. Στην τοποθεσία Κληματιά στις πλαγιές της Μακριάς Ράχης,800μ. το θέαμα είναι ιδιαίτερο. Σωστό έργο τέχνης, που μιλά μέσα στην σιωπή. Χωράφια οριοθετημένα με τοιχοποιία από μακριές ξερολιθιές και σκόρπια εδώ και εκεί αγροικίες ζωντανές. Ένας ολόκληρος κόσμος έχει ζήσει εδώ και μεγαλουργήσει. Αλλά τώρα;.

_{Καινούργιος δρόμος στο βουνό, εκεί που πέρναγε το μονοπάτι..}

Ο ήλιος να λούζει τον τόπο και οι στέγες των οικιών να χρυσίζουν στον μεσημεριανό ήλιο. Η ευρύτερη περιοχή χέρσα, τα σπίτια κλειστά και η ανθρώπινη παρουσία άφαντη. Στέκομαι σε μια στροφή του δρόμου και αγναντεύω τον τόπο. Θαυμάζω τον τόπο, ρουφάω από την ομορφιά του, κλέβω στιγμές ανείπωτης μυστηριακής πεμπτουσίας και την άλλη στιγμή μια απέραντη μελαγχολία με καταλαμβάνει.. Το φως, οι ξερολιθιές, το κλειστό αγροτόσπιτο, ο αέρας, οι ήχοι, το … Γορτυνιακή γη, γη της πέτρας! Αυτή η πέτρα στα χέρια των ανθρώπων, μεγαλούργησε. Έφτιαξε έργα τέχνης δίνοντας σάρκα και οστά στο σκληρό πεδίο.
Ο δρόμος προσεγγίζει κοντά στο Βελημαχίτικο ρέμα έως το χωριό Βελημάχι. Το χωριό αυτό βρίσκεται στα ριζά του Αφροδίσιου όρους, κάτω από την κορυφή. Απλωμένα με σπίτια πέτρινα, δίπατα, με χαγιάτια ξύλινα και λουλούδια που αναγκάζουν την γκρίζα πέτρα, να αλλάζει χρώματα στο απογευματινό φως. Λίγος ο κόσμος στην ορεινή Ελλάδα, αλλά απ’ τις ωραιότερες περιοχές τις πατρίδας μας. Να, το χωριό Καρδαράς πάνω απ’ την λίμνη του Λάδωνα.

_{Αρχοντόσπιτο που αντιστέκεται στην φθορά του χρόνου..}

«Στο βουνό Αφροδίσιον έχει πέσει και χαθεί το άγαλμα της Αφροδίτης»; Έτσι μας είπαν στο χωριό, κουβεντιάζοντας με τους κατοίκους. Φθινόπωρο, μεσημέρι με την λιακάδα έδινε την ευκαιρία στους ανθρώπους των χωριών, να συνεχίσουν τις δουλειές τους, γιατί ο χειμώνας είναι προ των πυλών. Στον ήλιο του μεσημεριού, ανθρώποι βοσκούσαν τα κοπαδάκια τους, με τον τρόπο που ξέρουν. Να! Εικόνες ευδαιμονίας δίπλα στο δρόμο, ξαπλωμένος στο χορτάρι παρακολουθεί ο βοσκός, μια το κοπάδι του και μια το δρόμο..
Για να ανέβει κανείς στο Αφροδίσιο μπορεί να πάρει το μονοπάτι από τα Δεχουνέϊκα καλύβια που οδηγεί στο χωριό Δεχούνι σε 0030ω. Απ’ το ψηλότερο μέρος του χωριού, ξεκινάει καλό μονοπάτι, που ανηφορίζει στην απέναντι πλαγιά μετά ξαναπερνά δεξιά για να βγει σε μαντριά δεξιά απ’ την κορφή Λάκκα και κορφή 0200ω. (Βουνά του Μωριά 1988:155)

_{Αρχαίο ιερό της Αφροδίτης Ερυκίνης, στο διάσελο, στον Άγιο Πέτρο}

Για τον Προφήτη Ηλία, τον όγκο δίπλα στο Αφροδίσιο, μπορούμε να τον ανέβουμε πιάνοντας την γιδόστρατα πάνω από το χωριό Βεσίνι (Σειρές), υψ.1.000μ. και φτάνουμε εύκολα στην κορυφή 1.361μ. σε 0100ω, όπου και εκκλησάκι Προφήτης Ηλίας.
Κοντά στο χωριό Βελημάχι περνά δρόμος που βγαίνει απέναντι απ’ το ρέμα και φεύγει δεξιά για τα Τσιουρέϊκα, οικισμός πιο πάνω απ’ το χωριό, σε υψ.900μ. Ανάβαση στο Αφροδίσιο και απ’ εδώ ή από την Κοντοβάζαινα σε 0400ω.που είναι η μακριά προσέγγιση. Επίσης και από την πίσω πλευρά, από το χωριό Δεχούνι, υψ.850μ. σε 0200ω. σύντομη προσέγγιση.

_{Νεροαύλακας, κατεβάζει νερό από τα ψηλά στο χωριό}

Γενικά, νοτιότερα της Ψωφίδας, που διασχίζει ένα πυκνό δίκτυο ποταμών και παραποτάμων, με βασικότερους κλάδους του ποταμούς Αροάνιο, Ερύμανθο και Λάδωνα, βρίσκονται οι σημαντικότεροι παραδοσιακοί οικισμοί, συγγενικοί με τους οικισμούς της γειτονικής ορεινής Γορτυνίας. Πάνω σε αθέατα υψίπεδα ή σε απόκρημνες πλαγιές, σε μια οργιαστική βλάστηση ή σ’ έναν ξερό βράχο, που πολλές φορές συνυπάρχουν, υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία τοπίων με σπάνιες και πλούσιες φυσικές ομορφιές. […] Στην περιοχή της Ψωφίδας υπάρχουν οι αυθεντικότεροι παραδοσιακοί οικισμοί, όπως το Σκούπι (σήμερα Πάος), το Δεχούνι και το Βεσίνι, χαρακτηρισμένος σαν παραδοσιακός οικισμός από 1976 ακατοίκητα από το 1970, που οι κάτοικοί τους μεταφέρθηκαν στο νέο χωριό Νέος Πάος, θέση Χαλιάδες.. Είναι οικισμοί που έμειναν μακριά από το οδικό δίκτυο και την ανάπτυξη, που οι περισσότεροι κάτοικοί τους μετανάστευσαν και οι υπόλοιποι ασχολούνται με την κτηνοτροφία και τη γεωργία.
Το επόμενο χωριό το Καρδαρίτσι είναι μαζεμένο, σφικτό με σπίτια όμορφα. Στο κέντρο του οικισμού το άγαλμα του ήρωα του γένους, Κολοκοτρώνη. Γύρω σπίτια και αγροικίες με πεζούλες και άνθρωποι στα χωράφια να οργώνουν τη γη. Είμαστε στο Φθινόπωρο, χωρίς ιδιαίτερες βροχές και το χώμα σκληρό. Τα μπλάρια (μουλάρια) με το υνί ζωσμένα να οργώνουν τα χωράφια τους. Άλλοι να γυρίζουν φορτωμένοι καλαμιές, απομεινάρια από τα καλαμπόκια στα χωράφια, τροφή για τα ζωντανά, όλοι σε εργασίες εκμεταλλευόμενοι τη ζεστή μέρα. Προετοιμασίες πριν έρθει ο χειμώνας.
Ο δρόμος πατιέται ακόμη, ενώ σε λίγο δεν θα είναι σίγουρο. Η διαδρομή από την διασταύρωση Κοντοβάζαινας – Βελημάχι είναι με χώμα πατημένο και ο δρόμος φυτεμένος με πέτρα για να αντέχει (παλιές τεχνικές που αντέχουν στον χρόνο). Μετά από τόσα χρόνια έχει φθαρεί και μόνον σε μερικά κομμάτια κρατάει.

_{Έρημα χωριά, καστροπολιτείες που αντιστέκονται..Ερείπια Σκουπίου (Παλαιός Πάος)}

Το χωριό Παραλογγοί, όπως και τα άλλα της περιοχής διαθέτουν σπίτια έργα τέχνης. Το αρχοντικό του Παπαγιώργη κτισμένο από τους αδελφούς Πουρνάρα, που κατάγονταν από το Μοναστηράκι Γορτυνίας. Από το Μοναστηράκι κατάγονταν οι αδελφοί Πουρνάρα, που κληρονόμησαν από τον πατέρα τους Γιώργο, εξαίρετο τεχνίτη της πέτρας, την τέχνη, όπως μας διηγήθηκαν στο Μοναστηράκι. Το χωριό φαντάζει ψηλά στα 850μ. Κάτω ο ποταμός Ερύμανθος και το μονοπάτι που κατηφορίζει για να κολλήσει απέναντι στην ποταμιά, όπου η δημοσιά για την Λάμπεια Ηλείας.
Από το χωριό Παραλογγοί ο δρόμος οδηγεί κατηφορίζοντας στην τοποθεσία Τριπόταμα, σημείο συμβολής των ποταμών Ερύμανθος (Λιβαρτζινό), Αροάνιος (Νουσαϊτικο) και ο Σειραίος (Βερτσιώτικο), και σχηματίζουν τον Ερύμανθο (Δοάνα), παραπόταμο του Αλφειού. Τα Τριπόταμα με τα πολλά νερά, την ποταμίσια βλάστηση (πλατάνια), τα τοξωτά γεφύρια οριοθετούν τα όρια των τριών νομών: Αρκαδίας, Αχαϊας και Ηλείας Σε αυτή τη γωνιά του Μοριά τα βουνά Αφροδίσιον, Φολόη, Προφήτης Ηλίας, Ερύμανθος, δημιουργούν μαζί με τα ποτάμια τους ένα ξεχωριστό σύνολο. Είναι, ευλογημένος ο τόπος…

_{Διασταυρωθήκαμε στο μονοπάτι, εμείς για το βουνό και αυτή για το χωριό…}

Στην πλαγιά του όρους που ονομάζεται Αφροδίσιον, και μόλις 4 χλμ. από την Κοντοβάζαινα, πάνω στον δρόμο που συνδέει Κοντοβάζαινα (Αρκαδίας) – Άνω Κλείτορα-Δεχούνι-Πάο (Αχαΐας), σώζονται τα ερείπια του αρχαίου ιερού της Αφροδίτης Ερυκίνης… Κατά την αρχαιότητα το ιερόν αυτό υπήρξε σημαντικό κέντρο λατρείας και μαντείο της περιοχής. Τα ερείπια του αρχαίου ιερού (που ήταν και σημαντικό μαντείο) της Αφροδίτης Ερυκίνης βρίσκονται στην θέση Άγιος Πέτρος. Εδώ τοποθετείται η γέννηση της Αφροδίτης (Λαδογενής), σύμφωνα με παράδοση παλαιότερη αυτών, που τη φέρουν να έχει γεννηθεί στην Κύπρο ή στα Κύθηρα. Τον ναό ανέσκαψε η αρχαιολόγος Χρυσούλα Καρδαρά. Έφερε στο φως το τελεστήριο,  ένα τμήμα της θεμελίωσης του μεγάλων διαστάσεων ναού, την εντός του σηκού θεμελίωση μικρότερου (μεταγενέστερου) ναού, ιεροφυλάκιο ή θησαυρό σε ονόλιθο, όπως και σύστημα μεταφοράς νερού για ομαδικά λουτρά!!!

Τάκης Ντάσιος, Νοέμβριος 1999

Οικισμοί πέριξ του Αφροδίσιου όρους
Βεσίνι το (έως το 1940 Βεσίνη), υψ.930μ. οικισμός στις πλαγιές του Αφροδίσιου όρους δήμου Παϊων νομού Αχαϊας. Στα 1928 είχε 450 κατοίκους, 1940 > 328, 1951 > 266, 1961 > 241, 1971 > 145 1981 > 31, 1991 > 52, 2001 > 55.
Πάος ο, αρχαία πόλη της Πελοποννήσου στις πλαγιές του Αφροδίσιου όρους, δήμου Παϊων νομού Αχαίας.
Πάος (έως το 1928 Σκούπι), υψ. 800μ. στις πλαγιές του Αφροδίσιου όρους. Δήμου Παϊων νομού Αχαϊας. Στα 1928 είχε 434 κατοίκους, 1940 > 487, 1951 > 377, 1961 > 334, 1971 > 212, 1981 > 4, 1991 > 415 , 2001 > 367
Νέος Πάος ο, υψ. 650μ. οικισμός στις πλαγιές τους Αφροδίσιου όρους δήμου Παϊων νομού Αχαίας Στα 1971 είχε 75 κατοίκους, 1981 > 462, 1991 > 2, 1991… Κοντά λείψανα της αρχαίας πόλης Πάος
Δεχουναίικα τα, υψ. 630μ. οικισμός της Πελοποννήσου δήμου Παϊων επαρχίας Καλαβρύτων. Στα … (-) 1971 > 47, 1981 > 58, 1991 > 43, 2001 > 31. Βρίσκεται στο Ν. άκρο του νομού κοντά στα όρια με τον νομό Αρκαδίας στις Β. πλαγιές την Μαύρης Βρύσης του Αφροδισίου όρους. Απέχει ΝΑ. από την Πάτρα. 104 χιλ.
Σούδελη η, υψ.820μ., οικισμός της Πελοποννήσου τις πλαγιές του Αφροδισίου όρους επαρχίας Γορτυνίας νομού Αρκαδίας. Στα ..(-), 1961 > 175, 1971 > 123, 1881 > 76, 1991 > 63, 2001 > 53
Παραλογγοί ο, υψ.800μ., οικισμός της Πελοποννήσου, δήμου Κοντοβαζαίνης επαρχίας Γορτυνίας νομού Αρκαδίας. Στα 1928 είχε 419 κατοίκους, 1940 > 355, 1951 > 360, 1961 > 334, 1971 > 245, 1981 > 129, 1991 > 136, 2001 > 117
Καρδαρίτσι το, υψ. 900μ., οικισμός της Πελοποννήσου, δήμου Κοντοβαζαίνης επαρχίας Γορτυνίας νομού Αρκαδίας. Στα 1928 είχε 455 κατοίκους, 1940 > 410, 1951 > 354 > 354, 1961 > 336, 1971 > 191, 1981 > 140, 1991 > 95, 2001 > 108
Κοντοβάζαινα η, υψ.700μ., οικ. της Πελοποννήσου στις πλαγιές του Αφροδισίου όρους δήμου Κοντοβαζαίνης επαρχία Γορτυνίας νομού Αρκαδίας. Στα 1928 είχε 1.080 κατοίκους, 1940 > 1.120, 1951 > 976, 1961 > 913, 1971 > 732, 1981 > 558, 1991 > 622, 2001 > 500.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Χριστόπουλου Βασίλη: Αχαία, σειρά: Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, εκδοτικός οίκος «Μέλισσα»
• Πετρονώτη Αργύρη: Αρκαδία σειρά: Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, εκδοτικός οίκος «Μέλισσα»
• Wordsworth Christofer1995: Ελλάδα, μια περιπλάνηση στο τοπία και την ιστορία της, 1η έκδ. 1839, σ.293-295, εκδ. Εκάτη
• Αδαμακόπουλου Τ, Ματσούκα Π., Χατζηβαρσάνη Β.1988: Τα βουνά του Μωριά, σειρά: Οδηγός για τα Ελληνικά βουνά, εκδ. Πιτσιλός
• Καρδαρά Χρυσούλα1988: Αφροδίτη Ερυκίνη, Ιερόν και Μαντείον εις την ΒΔ. Αρκαδίαν, εκδ. Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών
• Νέζη Νίκου2010: Τα Ελληνικά βουνά, Γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2, Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), εκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης – Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
• Σταματελάτου Μιχαήλ – Βάμβα Σταματελάτου Φωτεινή 2012: Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδας, τόμοι Α΄,Β΄, Γ’, γι’ αυτή την έκδοση, ειδική έκδοση για την εφημερίδα , Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη