Κατευθυνόμασταν προς τους νομούς: Πέλλας – Φλώρινας, στα σύνορα της Ελλάδος με το κράτος των Σκοπίων (F.Y.R.0.M.). Σκεφθήκαμε, λέμε τώρα, ότι αφού ήταν περασμένα μεσάνυχτα θα ήταν σκόπιμο να σταματήσουμε και να «κοιτάξουμε» να βρούμε μέρος για ύπνο και βλέπουμε..
Φτάνουμε στην Άρνισσα (1), το καταλάβαμε, και μέσα στο σκοτάδι σταθήκαμε για μια ανάσα και ερώτηση! Ο άνθρωπος που βγήκε από το καφενείο, για καλή μας τύχη, για να πάει σπίτι του, έπεσε πάνω μας και εμείς δεν χάσαμε την ευκαιρία να τον ρωτήσουμε για το «πώς μπορούμε να πλησιάσουμε την λίμνη»; Μας απάντησε ευγενικά ότι υπάρχουν δυο κατευθύνσεις και δεν νομίζω ότι καταλάβαμε και τίποτα, αφού τις περισσότερες φορές – και χωρίς την αφασία που βρισκόμασταν τώρα – δεν «πιάναμε» τι μας έλεγαν οι άνθρωποι του χώρου. Θα καταλαβαίναμε τώρα; Ευχαριστήσαμε τον ευγενικό άνθρωπο και είπαμε να κινηθούμε.
Περάσαμε τις γραμμές του τραίνου και κατηφορίσαμε. Σε λίγο φάνηκε το φεγγάρι να καθρεπτίζεται σε μια τεράστια γυάλινη επιφάνεια που δεν ήταν άλλη παρά η Βεγορίτιδα λίμνη. Όπως είμασταν ψόφιοι και «ούφο», μείναμε άλαλοι. Τα είχαμε χάσει, και μετά από τόσες ώρες ταξίδι, άνοιξε το μάτι μας. Η θέα της λίμνης στα πόδια μας μας ζωντάνεψε. Κάναμε κάμποσο δρόμο αριστερά του οικισμού. Στο φως του φεγγαριού διακρίναμε βάρκες που ήταν δεμένες στην όχθη και πιο πέρα ένας τεράστιος προβολέας μας τράβηξε την περιέργεια. Βγήκαμε σ’ ένα αυλάκι βαθύ, όπου αντλίες –υποθέσαμε- θα τραβούσαν νερό. Η επιφάνεια του νερού έμοιαζε σεληνιακό τοπίο με διαστημόπλοιο νάχει προσγειωθεί σ’ αυτή. Δεν μας έκανε! Μετά από τόσο δρόμο και με υπόβαθρο την μαγεία της λίμνης, σίγουρα ζητούσαμε κάτι γήινο. Γυρίσαμε πίσω και πιάσαμε την δεξιά κατεύθυνση. Αμέσως το τοπία έγινε αλλιώτικο, δένδρα παρεμβάλλονταν αναμεταξύ μας, ιτιές, που τα κλαδιά τους έγερναν στη γη, ενώ ανάμεσα στα κλαδιά το φεγγάρι φλέρταρε και με τα ατάραχα νερά της λίμνης. Ακόμη, το έδαφος, εκεί που περπατάγαμε, ήταν με άμμο παραλίας και χορταράκι πάνω σ’ αυτό. Η νύχτα δεν άφηνε περιθώρια για θέες, αλλά ο ήχος πουλιών και άλλων εξώκοσμων πιθανά υπάρξεων προειδοποιούσε για κάτι ξεχωριστό. Βαδίσαμε για λίγο (ξεμουδιάσουμε) σ’ ένα χωμάτινο δρόμο, ώσπου πέσαμε πάνω σε ..κατασκήνωση! Μέσα στη νύχτα, φωτιά μικρή τράβηξε τη προσοχή μας, σκιές τα αντίσκηνα, γαυγίσματα σκύλου και γερμανικές λέξεις προς αυτόν, τύπου σουτττττ, για να σωπάσει. Τώρα δεν χρειαζόμασταν τίποτα περισσότερο, ούτε κάποιο άλλο σημάδι. Ήταν όλα μπροστά μας και πιστοποιημένα, σαν να μας περίμεναν.
Δεν χρειάστηκε να ψάξουμε πολύ! Λίγο πιο δίπλα μπήκαμε κάτω από τα κλαδιά των δένδρων, ξεφορτωθήκαμε και στρωθήκαμε να στήνουμε το αντίσκηνο. Είχαν προηγηθεί οι «Γερμανοί» που μας έδειξαν το δρόμο! Ξέρεις αυτούς που όποια πέτρα και να σηκώσεις στην ελληνική ύπαιθρο, θα τους βρεις από κάτω. Όπου και να πας θα τους συναντήσεις, όποια κορυφή και να σκαρφαλώσεις θα την έχουν σκαρφαλώσει νωρίτερα αυτοί.. Ξέρουν όλα τα ωραία μέρη του τόπου μας, είναι για όλα διαβασμένοι και εκτός όλων, ξέρουν και την γλώσσα μας. Κάνουν τα πάντα με τέτοια φυσικότητα, πού κάτι για μας φαντάζει επιχείρηση και σπουδαίο, γι’ αυτούς είναι θέμα πρωϊνού breakfast. Στήσαμε το αντίσκηνο και το σκυλί συνέχιζε όλη την ώρα να γαυγίζει, μέχρι που βαρέθηκε. Ήταν η στιγμή που μπορέσαμε να ακούσουμε τον χώρο. Πάνω από τα κεφάλια μας τα πουλιά είχαν λουφάξει για την νύχτα και κάποια νυχτοπούλια έσκουζαν διακριτικά. Από την λίμνη, πούταν πιο κει, έφταναν φωνές πουλιών και το φεγγάρι φώτιζε πάνω από το νησάκι.. Το βουνό που πηγαίναμε δεν ξέραμε πού έπεφτε. Απροσανατόλιστοι και μόνο τ’ αστέρια στέκονταν οδηγοί μας. Τούτη όμως την ώρα, βαθιά μεσάνυχτα, το φως του φεγγαριού ήταν τέτοιο, που έκανε τ’ αστέρια και τους σχηματισμούς τους να αχνοφέγγουν. Τελικά η νύχτα ήταν της λίμνης και του φεγγαριού και ό,τι ήταν κοντά τους μπορούσε να πάρει μέρος στην μυσταγωγία της νύχτας. Τα πουλιά, το θρόισμα των χόρτων, η υγρασία της λίμνης, αλλά και το πέταγμα ενός πουλιού που άλλαζε θέση. Όλα τ’ άλλα έπρεπε να ακολουθήσουν την σιωπή, εάν ήθελαν να γευτούν, να ζήσουν την κάθε στιγμή. Η θέα της λίμνης και το ερωτικό παιχνίδι του φεγγαριού μας έκανε να ξεχάσουμε κούραση και ύπνο. Ποιος σκέπτεται τον ύπνο μια νύχτα σαν κι’ αυτή; Ακονίσαμε τη ματιά μας, να διαπερνά το σκοτάδι και πέρα μακριά και όταν δεν καταφέραμε σπουδαία πράγματα αφήσαμε την ακοή να «τρέξει» σε άλλους χώρους και διαστάσεις.
Το φαγητό ήταν πρόχειρο, ανάλογο της περίστασης, αν και η ώρα ήταν ακατάλληλη για μαγείρεμα, εντούτοις ή κούραση «πάει περίπατο». Η απεραντοσύνη της λίμνης, και τα λόγια περιττά. Η νύχτα συνέχισε την πορεία της και μείς, κάποια στιγμή, συρθήκαμε στο αντίσκηνο, να κοιμηθούμε. Το πρωί, τρόπος του λέγειν, είχαμε ανάβαση στο βουνό, αν είμασταν σ’ αυτό που θέλαμε και γι’ αυτό διακόψαμε την νυχτερινή ιεροτελεστία. «Απομονωθήκαμε» περιορισμένοι σε λίγο χώρο, σ’ αυτόν που ορίζει ένα αντίσκηνο και κρατήσαμε την μεγαλοσύνη της απλωσιάς του ευρύτερου χώρου για την φαντασία μας, που δεν εγκλωβίζεται στα όρια μια τέντας. ‘Έτσι συνοδεία ήχων της λίμνης και πουλιών στα κλαδιά από πάνω μας, σβήσαμε..
Η καινούργια μέρα είχε φέξει. και όσο γλυκός και αν είναι ο πρωινός ύπνος, ή περιέργεια για τον χώρο είναι μεγαλύτερη. Πριν ο ήλιος «σκάσει» για τα καλά, αποκαλύφθηκε στα μάτια μας ένα σκηνικό, κάτι ανάλογο της νύχτας, πανδαισία! Η λίμνη ήταν όντως απέραντη, ο ήχος της βάρκας που έσκιζε τα νερά, το κοπάδι με τις πάπιες, οι ερωδιοί που τσαλαβουτούσαν με τον μακρύ λαιμό τους, τα πουλιά να τιτιβίζουν στα κλαδιά και η «αρχαία» στήλη στο ύψωμα. Μια δρασκελιά πίσω μου οι καλλιέργειες με τα ροδάκινα και τα νεκταρίνια, μπροστά μου άμμος παραλίας αλλά με χορταράκι φυσικό, λες και με είχαν πάει εκδρομή στον ..παράδεισο! Περπάτησα προς την λίμνη και η άμμος της μου θύμιζε παραλίες της Ελαφονήσου, στο άλλο άκρο της χώρας μας. Κάποια στιγμή πέρασε κοντά μου ένα γεράκι, και πήγε και στήθηκε στο γυμνό απογυμνωμένο δένδρο, που κοντά στα άλλα έδινε ένα ιδιαίτερο τόνο στο σκηνικό. ‘Όμως κάτι δεν άρεσε το γεράκι και έφυγε σε λίγο.. Στης λίμνης τα νερά φάνηκαν κι’ άλλες βάρκες. Οι ερωδιοί συνέχισαν να κορδώνονται και οι πάπιες να επιμένουν σε σχηματισμούς. Βγήκα στην «αρχαία» κολώνα, που δεν ήταν αρχαία αλλά κάτι εποχής Τουρκοκρατίας. Δεν κατάλαβα τί ήταν αλλά έμοιαζε με ψηλή καμινάδα, φτιαγμένη από τούβλο – κεραμίδι. Ακριβώς από κάτω της, στην άκρη της λίμνης, οι Γερμανοί είχαν στήσει ολόκληρη κατασκήνωση, εγκατάσταση.
Σημαίες είχαν σηκώσει και στην παραλία είχαν ρίξει Sun flower. Ξέχωρος χώρος για βάση. Εδώ μπορούσες να μελετήσεις την ζωή των πουλιών και την πλούσια φύση της γύρω περιοχής. «Πόσο διαβασμένοι πρέπει νάναι αυτοί οι Γερμανοί»; σκέφθηκα, γυρίζοντας στο αντισκηνάκι μας. Με την πρωινή βόλτα ζεστάθηκα και σκέφθηκα να βουτήξω στη λίμνη, αλλά σαν βγήκα παρά έξω, οι Γερμανοί με είχαν προλάβει!. Ο Γιώργος είχε ξυπνήσει. Φτιάξαμε πρωϊνό, το πλουτίσαμε και με νεκταρίνια του τόπου και μαζέψαμε τα υλικά. Η μέρα ήταν μπροστά μας σαν μπήκαμε στον οικισμό και πάλι. Οι άνθρωποι είχαν βγει στις δουλειές τους και στις γραμμές του τραίνου το περιμέναμε να περάσει, που τόση ώρα το ακούγαμε, αλλά δεν το βλέπαμε απ’ την άλλη μεριά της λίμνης. Εδώ «πάνω» το τραίνο ακολουθεί την διαδρομή: Φλώρινα, Αμύνταιο, Άρνισσα, Έδεσσα, Βέροια, Αλεξάνδρεια, Θεσσαλονίκη, πάνω στα χνάρια της Εγνατίας οδού. Πόσο «αλλιώτικο» είναι το τραίνο εδώ σ’ αυτό το σκηνικό! Καθώς το μεταφορικό αυτό μέσον έχει μείνει από το παρελθόν, συμβαδίζει με τον χώρο, που κρατά εικόνες και μνήμες πιο έντονες από αυτές της Νότιας Ελλάδας που χάθηκαν. Το παρελθόν κρατάει περισσότερο εδώ, με τον τρόπο του. Αργά και μέσα στον θόρυβο πέρασε από τον οικισμό της Άρνισσας, το τραίνο, αφού χρωμάτισε άλλη μια φορά τον τόπο.
Τούτος ο τόπος από την αρχαιότητα χρόνων γεμάτος ιστορία.. Στο βενζινάδικο, όση ώρα χρειάστηκε να γεμίσουμε, ρωτήσαμε για τον τόπο και ενημερωθήκαμε γι’ αυτόν. Μοιραία η κουβέντα πήγε στην λίμνη και το πόσο όμορφη είναι. Ο βενζινάς απάντησε: «Υπάρχουν προβλήματα όμως! Η Δ.Ε.Η. τραβάει νερό από την λίμνη για να ψύξει το εργοστάσιο στο χ. Φιλώρα. Κάθε μέρα μάθαμε ότι κατεβαίνει ένα πόντο. Σε λίγο καιρό θα έχει στερέψει. Η Δ.Ε.Η. λέει στους κατοίκους ότι μπορεί να την αποξηράνει και να μας δώσει χωράφια! Αστείο.. Δεν έχουμε ανάγκη από χωράφια. Εδώ έχουμε όλοι χωράφια και λεφτά. Εάν την στερέψουν, δεν καταλαβαίνουν ότι θα χάσουμε την ύπαρξή μας. Η λίμνη είναι η ζωή για την Άρνισσα και την περιοχή. Ήδη το νερό έχει κατέβει. Απ’ εδώ, με φυσική ροή από την λίμνη το νερό της οδηγούνταν στην Έδεσσα, μέσω του υδροηλεκτρικού φράγματος Άγρα. Τελευταία το νερό δεν φτάνει. Έστησαν δέκα μπομπίνες που τραβούν το νερό στην Έδεσσα. Είναι εκεί που έχει το βαθύ αυλάκι με τον προβολέα».. Κοιταχτήκαμε με τον Γιώργο, χωρίς να βγάλουμε κουβέντα. Ο βενζινάς, συνέχισε: Η λίμνη ήταν καθαρή. Τελευταία μας είπαν ότι μολύνθηκε. Έχοντας μολύνει την λίμνη Πέτρας, από τα λήμματα του Αμυνταίου, τελικά μόλυναν και την Βεγορίτιδα. Ένας λαιμός τις χωρίζει, όπου λένε, ότι αυτά περάσαν υπόγεια και στα δικά μας, τί να πεις;.. Πάντως το νερό έχει κατέβει πολύ. Εδώ η ζωή μας είναι αναπόσπαστα δεμένη με την λίμνη. Ξέρεις τί είναι να σηκωθείς μια μέρα και να μην υπάρχει; Τι να κάνουμε; Η λίμνη είναι μέσα στην ζωή μας.. Τα πουλιά, η θέα της, οι ψαράδες, ο ήχος, τα χρώματά της.. Στις όχθες της κατασκηνώνει κόσμος, όταν αποξεραθεί πια τι έχει μείνει; Τίποτα! Θυμηθείτε το διεθνές μονοπάτι Ε4 (2) που περνάει την περιοχή μέσα από την λίμνη – είναι μοναδική περίπτωση, που μονοπάτι διέρχεται την λίμνη Βεγορίτιδα. Από το χ. Άγιος Παντελεήμων, με βάρκα, περνάει στην απέναντι όχθη, στο χ. Μανιάκι.
Για αιώνες είχε καλή συμβίωση με τους Τούρκους. Η «κολώνα» είναι από το τζαμί, είναι αυτό που έχει απομείνει, από το πάνω μέρος του τούρκικου τζαμιού. Σήμερα την στήλη αυτή την αποκαλούν «Πύργος». Το μέρος της είναι ωραίο, καθώς δεσπόζει στο βόρειο πέρασμα της λίμνης. Πήραμε το δρόμο για τα ψηλά. Το Καϊμακτσαλάν μπορούσε να περιμένει. Με την ομορφιά του τόπου, το ξεχάσαμε! Για το οποίο ερχόμασταν και τώρα ανηφορίζαμε.. Σταματήσαμε και ρίξαμε άλλη μια ματιά στη λίμνη από ψηλά. Η ζέστη της ημέρας έδινε στην γυάλινη επιφάνειά της μια θαμπάδα, εξώκοσμη. Ένα κοπάδι πάπιες πετούσε χαμηλά και τα λελέκια ξεκινούσαν από το καμπαναριό της εκκλησίας του οικισμού για την λίμνη. Μούρθαν στο νου τα λόγια του νεαρού στην βενζίνα, «..αλλά βλέπεις πολύ λίγο προβλημάτισε η ιδέα της ΔΕΗ τους συγχωριανούς μου.., άμα η πολιτεία το βάλει στο κεφάλι της, στα γενικότερο πλαίσιο μεταμόρφωσης του τόπου, τότε τι κάνεις»; «.Έχεις δίκιο» του είχα απαντήσει.. «Καλή δύναμη αδελφέ» συμπλήρωσα και αυτός αντευχήθηκε «Καλό δρόμο νάχετε».
Τάκη Ντάσιου, Ιούλιος 1990
Παραπομπές
(1) Ιστορία, από την προϊστορία στην μακεδονική κατάκτηση «Η περιοχή του σημερινού νομού Πέλλας περιλαμβάνει την αρχαία Αλμωπία και τμήματα της Ημαθίας, της Εορδαίας και της Βοττιαίας. Η αρχαία Αλμωπία εκτεινόταν στο βορειοδυτικό τμήμα του σημερινού νομού, ενώ τμήμα της αρχαίας Ημαθίας ήταν οι νοτιότερες από τις ανατολικές πλαγιές του όρους Βέρμιο με κέντρο την Έδεσσα. Στην αρχαία Εορδαία ανήκε το δυτικό και πιο ορεινό τμήμα του νομού, δηλαδή οι νότιες πλαγιές του Βόρα και το βόρειο τμήμα του Βερμίου, γύρο από τη Βεγορίτιδα λίμνη. Τέλος η περιοχή της αρχαίας Πέλλας αποτελούσε τμήμα της Βοττιαίας. Το χαμηλότερο υψόμετρο στο οροπέδιο της Άρνισσας είναι 560μ. και κοντά του βρίσκεται η βορειότερη από τις τρεις διαβάσεις του Βερμίου, το οποίο χωρίζει την Άνω Μακεδονία των αρχαίων από την Κάτω ή παρά θάλασσαν..» (Κόμητα Κατερίνα: 170), στο Νομός Πέλλας Μακεδονία2006, σειρά:Ελλάδα,σ.170, εκδ. Δομή)
Οικισμοί:
Ο οικισμός Άρνισσα, είναι κεφαλοχώρι, κόμβος κι ιστορικός τόπος. ‘Άρνισσα η, 1. αρχαία πόλη της σημ. Δυτικής Μακεδονίας για τη θέση και την ιστορία της οποίας δεν υπάρχει ομοφωνία. Κατά μία άποψη βρισκόταν κοντά στη σημ. Άρνισσα και κατά μία άλλη υπήρχε έως τους βυζαντινούς χρόνους.
Άρνισσα 1α , «έχει το όνομα αρχαίας πόλεως Άρνισσας. Ανήκε στην αρχαία Εορδαία. Ενεπίγραφες στήλες και αγγεία δείχνουν τη θέση της αρχαίας πολιτείας. Η σημερινή κωμόπολη απλώνεται δίπλα στην λίμνη και είναι σε καταπράσινο τοπίο. Μια πολύ ωραία τοποθεσία που έχει όλα τα προσόντα να γίνει μοναδικό παραθεριστικό κέντρο της δυτικής Μακεδονίας» (Ροδάκη Περικλή, Τριανταφύλλου Κώστα (Επιμ.)1960: Σύγχρονη γεωγραφία – Άτλας της Ελλάδος, τόμος Β’ σελίς 889, εκδόσεις Ατλας)
Άρνισσα (έως 1928 Όστροβο), υψ.560μ. οικ. της Κεντρικής Μακεδονίας στην όχθη της λίμνης Βεγορίτιδας, νομού Πέλλας δήμου Βεγορίτιδος. Στα 1928 είχε 1.289 κατοίκους, 1940 > 1.669, 1951 > 1.730, 1961 > 1.827, 1971 1.396, 1981 > 1.464, 1991 > 1530, 2001 > 1.550. Αποτελεί την έδρα του Δήμου Βεγορίτιδας και απέχει 22 χιλ. από την Έδεσσα. Γεγονότα: 3, 4 Νοεμ. 1012 ελληνοτουρκικές συγκρούσεις στην περιοχή. (…)
Η μάχη Κομάνου και Άρνισσας
Στο βιβλίο Επίτομη ιστορία των Βαλκανικών πολέμων 1912 – 1913, έκδοση Διευθύνσεως ιστορίας του Στρατού, 1987, κεφ. Γ’ «Η στροφή της στρατιάς προς Δυτική Μακεδονία», η μάχη Κομάνου και Άρνισσας, σελίς 78, παράγραφος 98, αναφέρεται: «Στις 4 Νοεμβρίου οι ελληνικές δυνάμεις προέλαυσαν ως εξής: H V Μεραρχία συνέχισε από το πρωί την επίθεση, με δύο συντάγματα στο πρώτο κλιμάκιο, κατά των τουρκικών τμημάτων, που κατείχαν τη γραμμή των χωριών Μαυροπηγή – Κάμανος. Οι Τούρκοι αντέταξαν και πάλι σθεναρή αντίσταση και το 23 ο Σύνταγμα Πεζικού, που ενεργούσε στην δεξιά κατεύθυνση, υπέστη μεγάλες απώλειες. Μεταξύ των τραυματιών ήταν και ο Διοικητής του Συντάγματος, που υποχρεώθηκε να αποχωρήσει από το πεδίο της μάχης. Το γεγονός αυτό είχε δυσμενή επίδραση στο ηθικό των ανδρών και, προς στιγμή, απειλήθηκε να δημιουργηθεί πανικός. Χάρη όμως στην έγκαιρη επέμβαση της Μεραρχίας και την ενίσχυση των εμπρός συνταγμάτων με δύο τάγματα από την εφεδρεία της, η επίθεση συνεχίστηκε με μεγαλύτερη ορμητικότητα και πείσμα. Στις 1300 ο αγώνας είχε λήξει με νίκη των ελληνικών τμημάτων, τα οποία, αφού κατέλαβαν τα χωριά Μαυροπηγή και Κόμανος, προωθήθηκαν μέχρι την βόρεια έξοδο των Στενών Κομάνου, χωρίς όμως να εκμεταλλευτούν παραπέρα την επιτυχία τους. Οι απώλειες της Μεραρχίας κατά το διήμερο αυτό αγώνα ήταν σοβαρές και ανήλθαν σε 352 νεκρούς και τραυματίες. Η IV Μεραρχία κινήθηκε από το χ. Κάτω Γραμματικό, με το 9 ο Σύνταγμα Πεζικού ως εμπροσθοφυλακή και αφού απώθησε μικροαντιστάσεις των Τούρκων, κατέλαβε τις απογευματινές ώρες τα χωριά Περαία και Πύργοι γραμμή των υψωμάτων νοτιοανατολικά της Άρνισσας, όπου προσβλήθηκε από τα αμυνόμενα εκεί τουρκικά τμήματα. και προώθησε τμήματά της μέχρι τα υψώματα νοτιοανατολικά της Άρνισσας (αμέσως βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής) σε επαφή με τα τουρκικά τμήματα. Η VI προέλασε προς την Άρνισσα κατά μήκος της αμαξιτής οδού, με εμπροσθοφυλακή της Μεραρχίας, αφού ανέτρεψε εχθρικές μικροαντιστάσεις, έφτασε τις απογευματινές ώρες στη γραμμή των υψωμάτων νοτιοανατολικά της Άρνισσας, όπου προσβλήθηκε από τα αμυνόμενα εκεί τουρκικά τμήματα. Αρχικά δημιουργήθηκε κάποια σύγχυση και υποχώρηση των ελληνικών τμημάτων, λόγω των σφοδρών εχθρικών πυρών και της υπερκερωτικής τουρκικής ενέργειας κατά του δεξιού πλευρού τους. Με την επέμβαση όμως της Μεραρχίας ενισχύθηκε η εμπροσθοφυλακή με νέες μονάδες, αποκαταστάθηκε η γραμμή μάχης και εξαναγκάσθηκε το τουρκικό τμήμα, που επιχειρούσε την υπερκέραση να συμπτυχθεί στις αρχικές θέσεις του. Νυχτερινή επίθεση, που σχεδιάστηκε από το 1 ο Σύνταγμα Ευζώνων με τη συνεργασία του 17 ου Συντάγματος, δε σημείωσε επιτυχία, εξαιτίας της απώλειας του αιφνιδιασμού και της έντονης τουρκικής αντιδράσεως με πυρά. Επακολούθησε σύγχυση, αταξία και αναστροφή ενός τάγματος προς τα πίσω, που μεταδόθηκε και σε άνδρες του 18 ου Συντάγματος. Η κατάσταση αποκαταστάθηκε με την δραστήρια επέμβαση των αξιωματικών και τα τμήματα επανήλθαν στη γραμμή μάχης, σε στενή επαφή με τα τουρκικά τμήματα νοτιοανατολικά της Άρνισσας».
Τα Τζαμαλάρια της Άρνισσας
«Το έθιμο των Τζαμαλαρίων αναβιώνει κάθε χρόνο ανήμερα των Θεοφανίων στην Άρνισσα. Πρόκειται για την αναπαράσταση ενός παραδοσιακού γάμου, ο οποίος όμως είναι εξαιρετικά επεισοδιακός. Την ημέρα των Θεοφανίων οι δρόμοι του χωριού πλημμυρίζουν από άντρες και γυναίκες οι οποίοι φορούν παραδοσιακές ενδυμασίες, χορεύουν και τραγουδούν υπό τους ήχους των χάλκινων. Η νύφη, την οποία υποδύεται ένας νέος άντρας, ξεκινά από το σπίτι της με συνοδεία των καπεταναίων και των τζαμαλαραίων. Στον δρόμο, οι συμμετέχοντες έρχονται αντιμέτωποι με έναν κουρελή καλικάντζαρο, ο οποίος συμβολίζει το πνεύμα του κακού. Οι συνοδοί της νύφης τον ξυλοφορτώνουν και τον εξοντώνουν. Αμέσως μετά εμφανίζεται ένας μάγος, ο οποίος μετατρέπει το κακό σε καλό, ο καλικάντζαρος ανασταίνεται και η νύφη παντρεύεται τον καλό της» (Κατερίνα Κόμητα, στο Νομός Πέλλας Μακεδονία, Νο 31, σειρά: Ελλάδα, σ.243, εκδ. Δομή)
Στην Άρνισσα, το δεύτερο εικοσαήμερο του Σεπτεμβρίου γίνεται η γιορτή του μήλου, μαζί με το γειτονικό χωριό Παναγίτσα. Θεωρείται ένα από πιο σημαντικά γεγονότα της χρονιάς.
(2) Το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Μεγάλων Διαδρομών Ε4 GR Το ευρωπαϊκό Μονοπάτι Μεγάλων Διαδρομών Ε4, που ξεκινώντας από τα Πυρηναία και διασχίζοντας πολλές Ευρωπαϊκές χώρες φθάνει στην Ελλάδα από την Γιουγκοσλαβία στο φυλάκιο της Νίκης βόρεια της Φλώρινας, έχει χαραχθεί στο Ελληνικό έδαφος, με μεγάλη προσοχή και περίσκεψη. Διασχίζοντας το έδαφος αυτό από το βορειότερο άκρο, φυλάκιο της Νίκης έως το νοτιότερο, Γύθειο, δείχνει όλη την ποικιλία του Ελληνικού χώρου. […]
Η διαδρομή Ι (Βόρειο Τμήμα) Φλώρινα – Πύργοι… «Ακολουθώντας δασικούς δρόμους θα φθάσει μετά 0530ω. στην μικρή πόλη Ξυνό Νερό. Η διαδρομή έως εδώ, εκτός από τα (2) τελευταία χιλιόμετρα, είναι μέσα από πυκνά δάση οξιάς και βελανιδιάς, όπου θα συναντήσει ένα πλήθος πηγές με δροσερό νερό, καθώς και θάμνους με βατόμουρα. Από το Ξυνό Νερό με λεωφορείο ή ταξί στο Αμύνταιο (4 χιλ.) και από κει με τον ίδιο τρόπο έως τον Άγιο Παντελεήμονα, ένα συνοικισμό στις όχθες της λίμνης Βεγορίτιδας (7 χιλ.). Υπάρχει και το οδοσημασμένο μονοπάτι από το Αμύνταιο στον Άγιο Παντελεήμονα, δίπλα στην σιδηροδρομική γραμμή, όμως το περπάτημά του προϋποθέτει διανυκτέρευση στο Αμύνταιο. Το ξενοδοχείο στο Αμύνταιο είναι Ε΄ κατηγορίας και η κατάστασή του όχι καλή. Κοντά στην παραλία σε μια στροφή του δρόμου υπάρχει στον Άγιο Παντελεήμονα ένα μοντέρνο εστιατόριο, όπου μπορεί κανείς να βρει φαγητό της ώρας σε καλές τιμές. Ο εστιάτορας θα φροντίσει να ειδοποιήσει και τους ψαράδες, που με τις βάρκες τους θα μεταφέρουν τους πεζοπόρους στην αντίπερα όχθη, στο Μανιάκι. Η διαδρομή στην λίμνη είναι 0020’ω. Από την παραλία στο Μανιάκι, ωραίο και καθαρό χωριό κι’ από εκεί 0130ω. πορεία σε χωματόδρομο έως το χωριό Πύργοι..»
«Στον Άγιο Παντελεήμονα θα βρείτε τα ξενοδοχεία «Λίμνη» (τηλ.23860- 61201 και 61211) και «Πανόραμα» (τηλ. 23860-61399), πολλές ταβέρνες και εστιατόρια με νόστιμο φαγητό και καλές τιμές. Δοκιμάστε πιπεριές τουρτσένες (με αλεσμένες πιπεριές, ντομάτες λιαστές και σκόρδο), κολοκυθόπιτα και άλλες παραδοσιακές πίτες και ζητήστε να μάθετε την ειδωλολατρική ιστορία του πιάτου «παντλιμόν σκαμάντσα», που δεν είναι παρά μελιτζάνες με κρεμμύδι και κρέας μοσχαρίσιο, το οποίο θεωρείται τέλειο γιατρικό για τα άρρωστα παιδιά» (στον Ταχυδρόμο μονοπάτια της Ελλάδας, τεύχος 165, σ.10, 25 Απριλίου 2003)
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Έντυπο του Ε.Ο.Τ.(Επιμ. Έκδ. Ο. Πλαστήρα, Κείμενα A.Ρήγα1990: Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Μεγάλων Διαδρομών Ε4 GR έκδ. Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού, No 5 Iούνιος 1990
- Λαμπρινή Σταμάτη (Επιμ.)2003:«Τα μονοπάτια της Ελλάδας, οι χάρτες, οι διαδρομές, τα μυστικά» Ταχυδρόμος μέσα στην ζωή, ΕΧΤΡΑ ΤΕΥΧΟΣ, τεύχος 165, 25 Απριλίου 2003
- Μανιατέα Ηλία, Τεγόπουλου Ιωάννη(Εκδ.)2006: Νόμος Πέλλας Μακεδονία, Νο 31,σειρά: Ελλάδα, εκδ. Δομή
- Ντρενογιάννη Γιάννη (Επιμ.)2007: ΠΡΕΣΠΑ, Καστοριά, Φλώρινα, Πέλλα δυτική Μακεδονία, No 8, σειρά: ανακαλύψτε την Ελλάδα, Ειδική έκδοση της εφημερίδας TA NEA
- Νέζη Νίκου2010: Τα ελληνικά βουνά γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2, Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), σ.387, εκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης – Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
- Περιηγητικός & πεζοπορικός χάρτης2014: Πρέσπα Βίτσι Βόρας, 1: 50.000 κλίμακας, topo 50, 6,2, εκδ. Anavasi
- Οδικός χάρτης: Μακεδονία, 1: 230.000 κλίμακας, Topo, εκδ. Anavasi
- Οδικός χάρτης: Κεντρική Ελλάδα, Θεσσαλία – Ήπειρος, 1:230.000 κλίμακας, Topo, εκδ. Anavasi
Ορεινογραφίες 