Μέχρι τα «δύσκολα», υπήρχε αρκετός χρόνος για να μπορέσουμε να κλιματιστούμε στον χώρο και να αφήσουμε την ατμοσφαιρική αύρα να καθίσει πάνω μας. Δεν θέλει και πολύ, ενώ όλα δουλεύουν εκεί έξω φυσικά, αθόρυβα, νομοτελειακά.. Είναι καμωμένα από μόνα τους να κάνουν την δουλειά τους και αυτό, όσο πιο γρήγορα το αντιληφθούμε τόσο πιο γρήγορα θα γίνουμε μέρος του τόπου. Οι κορφές, τα δάση, οι ρεματιές, οι αγροικίες, οι συνοικισμοί, η ομίχλη, η συννεφιά, το κοπάδι, οι φλοκάτες, το νεροαύλακο, τα ξύλα που μυρίζουν.. Ουφ! Τα γαυγίσματα του σκύλου που ξαφνιάζεται στη θέα μας, η πόρτα που ανοίγει διακριτικά, με σκοπό να ανταποκριθεί στο πρώτο μας κοίταγμα. Είναι η φυσική ροή των πραγματικών πραγμάτων, όπως και το νερό τρέχει στο αυλάκι, που κατηφορίζει από το Κλεινόρεμα για να στριμωχτεί στην φτερωτή του νερόμυλου και το υπόλοιπο να πέσει με δύναμή, του να καθαρίσει τις φλοκάτες και τα σκουτιά! Έτσι η τοποθεσία, δεν μπορεί να μην λέγεται Μαντάνια και η παρουσία του χανιού πιο κει. Δεξιά η ρεματιά που οδηγεί στα χωριά: Κλεινό, Παλαιοχώρι και Αηδόνα, στα ανατολικά του όγκου της Τριγγιάς(1), που πάμε. Ευθεία, γραμμή για την Χρυσομηλιά(2). Όλα στημένα με συνέπεια βγαλμένα από τον μόχθο του ανθρώπου, που σαν αποφασίσει να ριζώσει στην ενδοχώρα, στα ψηλά ανάμεσα σε ρεματιές δασοσκέπαστες πλαγιές, καταφέρνει να μετατρέψει το φυσικό περιβάλλον σε φιλικό συγκάτοικο ζωής.
Ανηφορίσαμε για το χωριό Χρυσομηλιά και στο έμπα του σταματήσαμε κιόλας στην πλατεία, δίπλα στο μαγαζάκι. Είπαμε να ρωτήσουμε για τον δρόμο που συνεχίζει για τα Περτουλιώτικα Λιβάδια. Η χαμηλή νέφωση, ο «κλειστός» ορίζοντας, που πάνω στα βουνά δεν αφήνει περιθώρια για τυχόν ανοίγματα, έτσι, θέλαμε πληροφορίες από τους ντόπιους για το πώς βλέπουν τον καιρό.. Στο μαγαζάκι στην στροφή του δρόμου σταματούσε κάθε περαστικός. Άνοιξα την πόρτα και μπήκα μέσα. Στην μεγάλη σάλα, γεμάτη καρέκλες και τραπεζάκια, υπήρχε μία σόμπα και δίπλα της κάτι που έμοιαζε με ..άνθρωπο! Πλησίασα και διέκρινα ένα άνθρωπο σε τρεις καρέκλες απλωμένο να στέκει ακίνητος. Πλησίασα ακόμη πιο πολύ και καλημέρισα. Χωρίς να σαλέψει από την θέση, παραμένοντας με το κεφάλι σκυφτό, κάτι σαν να λογοκοιμόταν, κάτι σαν να ταξιδεύει, έτσι έκρινα. Κοιτάζοντας καλλίτερα διαπίστωσα ότι ήταν ο παπάς του χωριού.. «Πάτερ», του ξαναμίλησα «θέλουμε να πάμε για τα Περτουλικιώτικα Λιβάδια..» Ο πάτερ σήκωσε λίγο το κεφάλι του, χωρίς να με κοιτάξει και είπε: «Δεν θα βγείτε, έβρεχε χθες βράδυ, δεν περνάει ο δρόμος..» «Πάτερ» του ξαναμίλησα «έχουμε αυτό το αυτοκίνητο..» και έκανα μία κίνηση δείχνοντας με το χέρι προς το τζάμι. Χωρίς να κοιτάξει ιδιαίτερα, έριξε μια ματιά και αντί άλλης κουβέντας, έδειξε το δρόμο που έφευγε για πάνω, με το χέρι, λέγοντας: «μετά το κοινοτικό ιατρείο, αριστερά..» και ξαναβυθίστηκε στην ησυχία του. Ζήτησα συγνώμη που είχα διακόψει, ευχαρίστησα και διακριτικά, πίσω – πίσω τα βήματά μου, βγήκα έξω. «Τί έγινε;» ρώτησε ο Γιώργος που περίμενε στο όχημα, βλέποντάς με. Τί να τού μεταφέρω.. Δεν είχα προλάβει να συνειδητοποιήσω τα λόγια του παπά, πόσο δε την εικόνα και αντί άλλης κουβέντας επανέλαβα στον Γιώργο τα λόγια « δεν θα βγείτε..»! Αυτός δεν είπε τίποτε κι κάνοντας αριστερά «εδώ»! τού διαμήνυσα και μπήκαμε στον δρόμο.
Διασχίσαμε το χωριό και στο έβγα πέσαμε πάνω σε παιδομάνι, που σταμάτησε το παιχνίδι για να θαυμάσει το αμάξι. «Κοίτα ρόδες ρε» «πάμε καλά για Περτουλιώτικα Λιβάδια», «καλά πάτε».. Προχωρήσαμε και ο δρόμος ανηφόριζε. Είχε λάσπη από την βροχή, που είχε κάνει από την περασμένη νύχτα και το αμάξι, μούγκριζε. Χαζεύαμε το τόπο και δεν δώσαμε ιδιαίτερη σημασία. Ο δρόμος έπαιρνε ύψος και δώστου στροφές. Γρήγορα το όχημα παραμούγκρισε και έκοψε ταχύτητα. Η λάσπη στόμωσε στις τεράστιες ρόδες του και άρχισε να πηγαίνει όπου αυτό ήθελε και όχι όπου θέλαμε εμείς. Εκείνο που προσέξαμε τώρα, είχε την τάση να πηγαίνει στα αυλάκια, δεξιά και αριστερά του δρόμου. Όσο το ζορίζαμε τόσο αυτό να πλαγιάζει και σε λίγο πήγαινε, όταν αποφάσιζε, με τα πλάγια. Η μούρη του στο ένα αυλάκι και ο πισινός του στο άλλο. Κάναμε το σταυρό μας.. Είναι δυνατόν; μια τόσο επιφανειακή λάσπη να μην μας επιτρέπει να ανεβούμε το δρόμο!..
Το όχημα είχε κιόλας πάρει το χρώμα της λασπουριάς και οι ρόδες είχαν στομώσει τόσο, που φανταζόμασταν πώς είναι οι ρόδες.. Βάλαμε σε ενέργεια τα συστήματα «μπλοκέ» μπρος – πίσω, τις «κοντές» σχέσεις και άλλα, διερωτηθήκαμε τί δεν του βάλαμε, αλλά το όφελος ήταν μικρό. Λίγα μέτρα γλιστρήσαμε στον δρόμο και αυτό πιο πολύ σε σκέψη μάς έβαλε, παρά αύξησε την σιγουριά μας. Είχαμε μπει αψήφιστα στον δρόμο, ενώ είχαμε παρασυρθεί από την μαγεία του τόπου. Η βροχή είχε κάνει την δουλειά της, κάτι που οι κάτοικοι περίμεναν σαν το «μάννα εξ ουρανού» τούτη την εποχή και εμείς ήταν αδύνατον να τα βάλουμε με την βροχή. ΣΤΟΠ, «να γυρίσουμε πίσω» είπα για μια στιγμή, αναλογιζόμενος εμπειρίες του παρελθόντος. Είχα βγει από το όχημα και τσαλαβουτούσα σε λάσπη κάνοντας προσευχές προς τον Θεό να μας αποτρέψει από τίποτα δυσάρεστες περιπέτειες, γιατί «έβλεπα» να έρχονται. Το όχημα, με κείνα και με τ’ άλλα, σταμάτησε σχεδόν κάθετα στον δρόμο και ήθελε σωστούς χειρισμούς για να μην τρέχουμε για ..τρακτέρ ακόμη μια φορά!
Λίγο πιο πάνω απ’ εκεί που είχαμε σταματήσει, στην άκρη του δρόμου διέκρινα ένα καλύβι και απ’ έξω απ’ τον φράκτη, άνθρωπος φόρτωνε ξύλα στ’ άλογα. Είπα να πεταχτώ να ρωτήσω για την συνέχεια του δρόμου και την γνώμη του για την επιχείρησή μας. Με την ψυχή στο στόμα έφτασα στον άνθρωπο και χαιρετηθήκαμε. Ο άνθρωπος σταμάτησε τη δουλειά και με κοίταξε. Τον ρωτάω: «πώς είναι ο δρόμος για τα Περτουλιώτικα Λιβάδια, βγαίνει;». «Να σας πω, δεν βγαίνει παιδιά, είναι τούτες οι δυο στροφές, που δεν θα βγείτε. Εάν έβγαιναν αυτές, μετά πέφτει σ’ άλλο έδαφος και απ’ εκεί φεύγετε. Αφήστε το καλλίτερα. Είναι πολύ ανάποδες τούτες οι δυο στροφές» «Αυτό βλέπω κι’ εγώ» μονολόγησα, φανερά απογοητευμένος πώς, για λίγα μέτρα του δρόμου, να μην μπορούμε να συνεχίσουμε. «Τί να κάνουμε».. απάντησα στον άνθρωπο και έκανα να φύγω. «Είναι αυτές οι δυο στροφές, που εάν έβγαιναν».. Τον ευχαρίστησα τον άνθρωπο και με το κεφάλι σκυφτό γυρίζω στο όχημα. Ενημερώνω τον Γιώργο για τα νεότερα του ανθρώπου.. Ακούω των Γιώργο να λέει: «θα προσπαθήσω», και απαντώ με καθυστέρηση «μα να το αφήσουμε καλλίτερα»;.. Σιωπή, περισυλλογή ακολούθησε.
Ξαναφεύγω και τρέχω στην πρώτη στροφή για να προσέχω και να κάνω σήματα με τα χέρια! Ο άνθρωπος με τα φορτωμένα με ξύλα άλογα, με ξαναβλέπει, αφήνει τις δουλειές και τρέχει και στήνεται κοντά μου. Κάνω σινιάλο και σταυρό και το όχημα ξεκινά. Ανηφορίζει με τα πλάγια, μπαίνει στην στροφή που ήταν κλειστή και ούτε ξέρω πώς και κάνει το όχημα με τις πάντες γλιστρώντας, περνά και βγάζει την πρώτη στροφή και σταματά καταμεσής του υποτιθέμενου δρόμου! Εγώ να χοροπηδώ μέσα στην λάσπη έως το γόνατο, ο άνθρωπος να έχει αφήσει τα μουλάρια φορτωμένα και να σφυρίζει από χαρά, έχοντας σηκωμένα τα χέρια στον ουρανό! Εγώ να κάνω σταυρούς μια προς τα κάτω λόγω ανάσας και μια προς τα πάνω για την «άνωθεν» βοήθεια! «Μπράβο, αυτό ήταν, θα βγείτε τώρα, συγχαρητήρια, συνεχίστε και για την άλλη» φωνάζει ο άνθρωπος. Βλέπεις, το είχε πάρει προσωπικά. Είχαμε ξεπεράσει του περιορισμούς, είχαμε «σπάσει» τον αποκλεισμό του τόπου, είχαμε νικήσει τις δυσκολίες και χαιρόταν πιότερα ο ίδιος από εμάς. Εγώ να συνεχίζω να τσαλαβουτώ στην λάσπη, σε απόσταση από τον άνθρωπο, να τον χαιρετώ, να απαντώ στις ζητωκραυγές και τα χέρια μας να θριαμβολογούν. Αν μας έβλεπε κάποιος τρίτος θα σταυροκοπιόταν, σκεφτόμενος ότι είδε κάποιους τρελούς να τόχουν σκάσει..
Ο Γιώργος, ο οδηγός του οχήματος, αφού προσπάθησε να συνέλθει από την ένταση και να πάρει μερικές ανάσες, χωρίς να καταλάβει πόσο επικίνδυνα δύσκολο ήταν αυτό που είχε βρεθεί, φορτσάρισε το όχημα και μπήκε στην δεύτερη κλειστή στροφή, που ήταν λιγότερο δύσκολη. Η λάσπη να σηκώνεται πίσω βροχή, το όχημα να έχει γίνει «σαγρέ» και να μην φαίνεται τίποτα άλλο. Ένα παράξενο «πράγμα» που πάλευε μ’ ένα αόρατο και ύπουλο «αντίπαλο». Όταν βγήκε και απ’ την δεύτερη στροφή και ίσιωσε ο δρόμος δεν έλεγε να σταματήσει – υποθέτω ότι είχαμε περάσει κάποιο διάσελο – γιατί υπήρχε ο φόβος να μην ξαναξεκινά το όχημα! Ο άνθρωπος χαμηλά συνέχισε να φωνάζει, εγώ να τρέχω πίσω από το όχημα σε απόσταση προς τα πάνω, με την γλώσσα έξω από ένταση!. Κάθε τόσο να σταματώ και να φωνάζω στον άνθρωπο χοροπηδώντας, Ήθελα να είμαι κοντά του, να αγκαλιαστούμε και να χοροπηδάμε σαν μικρά παιδιά! Δεν ήξερα τι να κάνω! Να πέσω κάτω στην λάσπη και να ευχαριστήσω τον Θεό, δεν το έκανα, αλλά τα έκανα, καθώς έτρεχα, ανάκατα όλα μαζί. Είχα ζωντανέψει, είχα ζήσει την ένταση της απομόνωσης, είχα γευτεί με τόση λάσπη πάνω μου την κυριαρχία του χώρου.. Ας μην ξεγελιόμαστε. Η εμπειρία των μεγάλων, η σοφία του παπά του χωριού, πού ήξερε χωρίς να σαλέψει απ’ την θέση του. Ο άνθρωπος, ντόπιος, τόλμησε, γιατί είχε σαν μέτρο το μουλαρόδρομο των άλλων χρόνων και εμείς «απλώς» να το ζήσουμε..
Περιστασιακά το όχημα με τον οδηγό του τα κατάφεραν, αλλά τα διάσελο, και οι εκτεθειμένες ράχες στα ορεινά χρειάζονται «το πόδι». Για αιώνες πηγαινό-έρχεται κόσμος εδώ στα ορεινά «σπάζοντας» τον αποκλεισμό, για χάρη της ανθρώπινης επιβίωσης. Σήμερα ήταν ευνοϊκοί οι θεοί μαζί μας και μας επέτρεψαν να προσεγγίσουμε την ενδοχώρα. Τα βουνά για να θυμίζουν, τα ορεινά για να προειδοποιούν τον επιπόλαιο.. Στο «ιερό» της Χρυσομηλιάς η φωνή είχε μιλήσει, μόνο που δεν θελήσαμε ν’ ακούσουμε.
Ανηφορίσαμε στις πλαγιές της Νεράϊδας χαμένοι μέσα στα πυκνά δάση και τις ρεματιές. Οι σκόρπιες αραιά εδώ και κει αγροικίες συνοικισμών είτε είναι καλύβες βοσκών ή ξυλοκόπων ή πέτρινα σπιτάκια, μοιάζουν θυμιατήρια – ευχαριστήρια στο Θεό. Αυτός, από ψηλά στέλνει και ντύνει με τα αραχνοϋφαντα πέπλα του και «δένει» ολόγυρα τον τόπο. Σαν πατήσαμε στερεότερο έδαφος, όπως μας είχε διαμηνύσει ο χωρικός, βρήκαμε ένα διάσελο με εικονοστάσι και σταματήσαμε. Η ομίχλη είχε κατέβει στο ύψος του διάσελου. Δίπλα στήσαμε την κατασκήνωσή μας, μαγειρέψαμε και όταν καταλάγιασαν τα πνεύματα, βάλαμε μπροστά τα πλάνα για την αυριανή ανάβασή μας στην Τριγγιά Τρικάλων.
Το πρωϊ, εάν ήταν, θάπρεπε να έχει αλλάξει κάτι ως προς την νύχτα, δεν βλέπαμε τίποτα από την ομίχλη. Σαν να μην συνέβαινε τίποτα, είδαμε στον χάρτη ότι είμασταν κάπου ανάμεσα στους οικισμούς Χρυσομηλιά – Αηδώνα και είπαμε να προσεγγίσουμε την Τριγγιά από τον οικ. Κλεινό. Ψύχραιμα περάσαμε το ρέμα Κατουνίτσας, τον οικισμό Καλογριανής, είδαμε την πινακίδα και ανεβήκαμε στο χωριό Κλεινό. Ρωτήσαμε στο χωριό για το μονοπάτι που ανεβαίνει στην Τριγγιά και πρώτα μας είπαν «ότι δεν είναι μέρα για το βουνό» και κατά δεύτερον μας έδωσαν οδηγίες πώς θα βγούμε στην τοποθεσία Ξερόλακκος. «Απ’ εκεί το μονοπάτι ανηφορίζει για την ψηλή κορφή. αλλά δεν είναι καιρός για τέτοια..» Ευχαριστήσαμε τους ανθρώπους και είπαμε να δοκιμάσουμε. Δεν βλέπαμε και πολλά πράγματα, αλλά, παρ’ όλο που ο τόπος ήταν μαγικός, βλέπαμε ο ένας τον άλλο κι’ αυτό δεν ήταν λίγο! Το μονοπάτι ακολουθούσε την νεροαυλακιά, ακολουθήσαμε και μείς για σιγουριά και περάσαμε την τοποθεσία Μπαλτάς. Γρήγορα φτάσαμε στην τοποθεσία Ξερόλακκος, όπου στάνες, σε υψόμετρο 1.500μ. Ωραίος χώρος, αλλά ορατότητα σχεδόν μηδέν. Απ’ εδώ το μονοπάτι έφευγε Νότια κι οδηγούσε στην ψηλότερη κορφή, 2.206μ. αλλά δεν συνεχίσαμε. Με την ομίχλη να μας τυλίγει και να μας αφήνει, πήραμε το δρόμο της επιστροφής για το χωριό, με φωνές δυνατές, που πιστοποιούσαν την επιθυμία μας να φτάσουμε ίσα με εδώ, από ικανοποίηση για τον τόπο και ίσως να εξορκίζαμε την ομίχλη και δεν μας άφηνε στιγμή από τα μάτια της. Εμείς το χαρήκαμε!
Τάκη Ντάσιου, Άνοιξη 1992
Παραπομπές
Ενδεικτική βιβλιογραφία
• (1)«Τριγία (Τριγγιά) 2.204μ. μεγάλος ορεινός όγκος στο δυτικό τμήμα του Ν. Τρικάλων. Στα ΒΑ. χωρίζεται από το βουνό Αμμουτσέλος με τον αυχένα / διάβαση (1.230μ.) του Πασχάλη και στα νότια χωρίζεται από το ορεινό συγκρότημα του Χαλικόβουνου με τον αυχένα / διάβαση Γκόλεμι ή Γκουλέμι (1.600μ.) και τα ρέματα Σκάλες και Κατουνίτσα. Στα ΒΔ ο αυχένας / διάβαση (1.400μ.) της Βεντίστας και το Σκληνιασώτικο ρέμα το χωρίζει από τους ορεινούς όγκους της Μοράβας και του Κέδρου. Αποτελεί τμήμα του οροσυμπλέγματος της Νότιας Πίνδου. Τα πετρώματά του είναι ασβεστόλιθοι και φλύσχης. Η Τριγγία, που έχει μεγάλα δάση από έλατα και δρύες, έχει ενταχθεί στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000 (1220001 & 1440002). Η ψηλότερη κορυφή είναι η Τριγία, ή Τριγγία ή Τριγγιά, 2.204μ. Άλλες ψηλές κορφές είναι : Δίκορφον ή Μπεσερτσά, ή Μπεσάρικα, 2.096μ., Κόκκινο Λιθάρι, 1.705μ., Κορφή ή Πιτσιλούς, 1.940μ., Κορφούλα ή Γκούρα, 1.900μ., Μπερετούλα, 1980μ., Πλαγιά ή Γκιόναλι, 1.913μ., Τσατσούλη ή Κορίτιανος,1.912μ. και άλλες χαμηλότερες. Στην δυτική πλευρά της Τριγίας, σε υψ.1.100μ. βρίσκεται η ονομαστή εκκλησία του Τιμίου Σταυρού Δολιανών με τους 12 τρούλους. Στην τοποθεσία Λάκκα Κλεινού, σε υψ.1.280μ., 6 χιλ. από το Κλεινόν (Κλινοβός ή Κλείνοβο) υψ. 860μ., ή 0130ω. πορείας βρίσκεται το καταφύγιο (από το 1997) της Ο. Λ. Καλαμπάκας, που διαθέτει 36 θέσεις ύπνου. Πληροφορίες στο τηλ. 24320-22386. Ανάβαση στην κορυφή μπορεί να γίνει από τον αυχένα Γκόλεμι ή Γκουλέμι (1.600μ.) του ορεινού δρόμου: Κρανιάς – Παλιοχωρίου σε 0230 ώρες περίπου ή από το καταφύγιο σε 0200ω. περίπου ή από την Κρανιά (1.150μ.) σε 0330ω. περίπου». (Νέζη Νίκου2010:τ.2,σ. 271)
• (2) Οικισμοί:
Αμπέλια τα (έως 1955 Καρούτια), υψ. 390μ. οικισμός της Θεσσαλίας δήμου Κλεινοβού, επαρχίας Καλαμπάκας. Στα 1928 είχε 196 κατοίκους, 1940 > (-) 1951 > 129, 1961 > 294, 1971 > 331, 1981 > 194, 1991 > 165, 2001 > 199
Αηδών η (έως 1928 Αϊβάν), υψ. 840μ. οικισμός της Θεσσαλίας στις πλαγιές της Πίνδου, δήμου Κλεινοβού επαρχίας Καλαμπάκας νομού Τρικάλων. Στα 1928 είχε 222 κατοίκους, 1940 > 312, 1951 > 316, 1961 > 385, 1971 > 216, 1981 > 233, 1991 > 179, 2001 > 175
Κλεινό το (έως 1940 Κλεινοβός, έως 1961 Κλινοβός) υψ.860μ. οικισμός της Θεσσαλίας στις απολήξεις της Νότιας Πίνδου, δήμου Κλεινοβού νομού Τρικάλων. Στα 1928 είχε 668 κατοίκους, 1940 > 1.062, 1951 > 801, 1961 > 704, 1971 > 529, 1981 > 448, 1991 > 332, 2001 > 303
«Βρίσκεται στη νότια Πίνδο ανάμεσα στις κορυφές Τριγγία, Κορίτιανος και Αμουτζέλος σε απόσταση 35 χλμ από την Καλαμπάκα και 56χλμ από τα Τρίκαλα».
Γλυκομηλιά η (έως 1955 Κάτω Περλιάγκο), υψ.640μ. οικισμός της Θεσσαλίας στις πλαγιές του Κόζιακα, ΒΔ των Τρικάλων δήμου Κλεινοβού νομού Τρικάλων. Στα 1928 είχε 224 κατοίκους, 1940 > 374, 1951 > 277, 1961 > 354, 1971 > 335, 1981 > 291, 1991 > 230, 2001 > 309
Καλογριανή η, υψ.840μ. οικισμός της Θεσσαλίας στις πλαγιές της Νότιας Πίνδου ΒΔ των Τρικάλων δήμου Κλεινοβού νομού Τρικάλων. Στα 1928 είχε 241 κατοίκους, 1940 > 276, 1951 > 311, 1961 > 385, 1971 > 280, 1981 > 231, 1991 > 259, 2001 > 207
Παλαιοχώρι, υψ.980μ. οικισμός της Θεσσαλίας στις πλαγιές της Νότιας Πίνδου, ΒΔ των Τρικάλων, δήμου Κλεινοβού νομού Τρικάλων. Στα 1928 είχε 266 κατοίκους, 1940 > 340, 1951 > 367, 1961 > 283, 1971 > 184, 1981 > 271, 1991 > 246, 2001 > 256
Χρυσομηλιά η, (έως 1928 Άνω Περλιάγκο), υψ. 910μ. οικισμός της Θεσσαλίας στις πλαγιές του όρους Κόζιακας ΒΔ των Τρικάλων δήμου Κλεινοβού επαρχίας Καλαμπάκας νομού Τρικάλων. Στα 1928 είχε 642 κατοίκους, 1940 > 836, 1951 > 977, 1961 > 1.101, 1971 > 936, 1981 >723, 1991 > 846, 2001 > 755
• Χάρτης Γ.Υ.Σ 1971: φύλλο Καστανιά, κλίμακας 1:50.000
• Τσίπηρα Κώστα1997: Στα Ελληνικά βουνά (Γ’ μέρος 50+1 άγνωστες πεζοπορικές και ορειβατικές διαδρομές), σειρά: πεζοπορία – ορειβασία, κεφ: 35η διαδρομή Τριγγιά, 2204μ. Από την Κρανιά Ασπροποτάμου Ν. Τρικάλων, σ.189-191, εκδ. «Νέα σύνορα» Α. Α. Λιβάνη
• Νέζη Νίκου2010: Τα Ελληνικά βουνά, γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2 Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), εκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης – Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
• Σταματελάτου Μιχαήλ, Βάμβα Σταματελάτου Φωτεινή2012: Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας, ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, για αυτή την έκδοση Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
Ορεινογραφίες 
εξαιρετικο κειμενο απο ανθρωπο που αγαπαει την φυση….Ευγε
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Ευχαριστώ Στέφανε, νάσαι καλά
Μου αρέσει!Μου αρέσει!