Βρίσκομαι στα όρια των νομών Φωκίδας και Αιτωλοακαρνανίας και στον επόμενο κόμβο μπαίνω στον νομό Αιτωλοακαρνανίας επαρχία Ναυπακτίας. Φτάνω σε μεγάλο κόμβο, πινακίδα με ενδείξεις σε γέφυρα, όπου σημειώνονται: Αριστερά Ναύπακτος 32 χιλ. Στα δεξιά μας Λιμνίτσα 3 χιλ. Τερψιθέα 12 χιλ. Ελατού 18 χιλ. Άνω Χώρα,
Χρίσοβα, Ασπριά, Κεντρική. Επίσης σε σύγχρονες πινακίδες Evinos tunnel portal E1, Κόκκινο, Evinos tunnel portal C, Τερψιθέα. Ενδείξεις: Κρυονέρια 42 χιλ. Αμπελακιώτισσα 35 -41 χιλ.
Κάνουμε δεξιά, μπαίνουμε πια στην ορεινή Ναυπακτία και συναντάμε το χωριό Λιμνίτσα (1), το οποίο είναι αρκετά συμμαζεμένο, πνιγμένο στο πράσινο, πρώτης τάξεως παραθεριστικό χωριό. Σε απόσταση 0015ω. προς τα ΝΑ και στη θέση Κάμπος, λέγεται ότι υπήρχε αρχαία πόλις. Ευρέθησαν αρχαία αγγεία, νομίσματα, κεραμικοί πίθοι, μάρμαρα με κατεστραμμένες επιγραφές. (Κωτσοπούλου). Ακόμη στην Λιμνίτσα ευρέθησαν αρχαίοι τάφοι και εικάζεται ότι σε αυτό το μέρος ήταν κτισμένο το αρχαίον Αιγίτιον, η πρωτεύουσα της αρχαίας Αποδοτίας, που ανήκε στους Αιτωλούς. (Κοτίνη και Ράπτη). Καθώς διασχίζουμε τον οικισμό ξετρυπώνουμε ωραία μεμονωμένα σπιτάκια, ζωσμένα σε βλάστηση. Στη συνέχεια διαβάζουμε ένδειξη προς Χρίσοβο, αμέσως μετά την έξοδο από το χωριό Λιμνίτσα και Κοκκινοχώρι 3 χιλ. Ασπριά 12 χιλ. στα αριστερά μας. Συνεχίζουμε την οδική διαδρομή μας που μας οδηγεί βαθιά μέσα στα βουνά, όπου συναντάμε κόμβο. Διαβάζουμε: Κεντρική 17 χιλ. και ευθεία πάλι για το χωριό Κεντρική 11 χιλ. Ευθεία Τερψιθέα 9 χιλ. και Ελατού 14 χιλ. Συναντάμε μια ωραία εκκλησία σε αγνατερό σημείο με σχιστόπλακα στη στέγη της. (Ίσως όριο γειτονικών οικισμών). Ακολουθεί νέος κόμβος, που μας δείχνει: αριστερά Άνω Χώρα και ευθεία Άνω Χώρα. Αριστερά Κεντρική 10 χιλ., Αμπελακιώτισσα 28 χιλ., ενώ ευθεία Αμπελακιώτισσα 34 χιλ. Η κίνησή μας γίνεται πάνω στην ράχη Μουγκρίτσα και στα δεξια μας, η ρεματιά που χάσκει και την διαρρέει το ρέμα Μέγα, που πιο κάτω ονοματίζεται το Λιμνιτσιανό. Πάνω σ’ αυτό έχουν στηθεί τα έργα εκτροπής του Εύηνου ποταμού, για να εκτρέψουν την πορεία του και να πλουτίσουν τα νερά του ποταμού Μόρνου. Ο δρόμος είναι δύσκολος με χώμα και άσφαλτο. Λόγω των φορτηγών που πηγαινοέρχονται για τα έργα της εκτροπής, κόσμος απ’ την περιοχή θα απασχοληθεί για ένα διάστημα στα έργα. Συναντάμε το χ. Τερψιθέα, πούναι απλωμένο χωριό, με σύγχρονες κατοικίες και καινούργιες στέγες. Ανάμεσά τους παλιά σπίτι με ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Διαθέτουν την τοπική λαϊκή δομή και συγχρόνως έχουν μια φρεσκάδα άσπρου τόπου, που τα κάνουν πιο ζωντανά και ανάλαφρα. Σπίτια καμωμένα από πέτρα, που έχει ασπριστεί και δείχνουν πιο οικεία. Οι στέγες, όσες ακόμη παραμένουν, με τη σχιστόπλακα και αυτό είναι ένα απ τα στοιχεία της αυθεντικότητας του τόπου (2). Στο ρέμα Ταρατσόρρεμα, που έρχεται από τους μικροοικισμούς Καρυές και Σπαρτιά, ένας παλιός νερόμυλος στέκει στην άκρη του δρόμου. Στην τοποθεσία Παλιοχώρι, ΒΑ. της Τερψιθέας βρίσκονταν το παλιό χωριό. Λόγω της υγρασίας και των ελωδών πυρετών πολλοί πέθαιναν και έτσι αναγκάστηκαν να μεταφέρουν το χωριό στη σημερινή θέση του. Στην θέση αυτή υπήρχε αρχαία πόλη. Έχουν βρεθεί στους αγρούς ενεπίγραφες αρχαίες πλάκες (Κωτσόπουλου). Ο Ράπτης ταυτίζει τη Βετολίστα με το αρχαίον Τείχιον ενώ ο Κοτίνης με το αρχαίον Αιγίτιον.
Η κίνησή μας ανηφορίζει ανάμεσα σε στενό δρόμο και μπαίνει μέσα στο οικιστικό σύνολο. Το χωριό Τερψιθέα (Βετολίστα ή Βετουλίστα) βρίσκεται σε υψ. 800 μέτρων. Συναντάμε την ψησταριά «ο Λάκης» ενώ διαβάζουμε ότι απ’ εδώ το χωριό Ελατσού απέχει 4 χιλ. Ο δρόμος μας βγαίνει από το χωριό Τερψιθέα, όπου πηγή και κοντά εκκλησία. Αμέσως μετά σε πεζούλα παλιά, αγροικία παλιά, έρημη, με σχιστόπλακα, χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής της ορεινής Ναυπακτίας. Στη συνέχεια συναντάμε πινακίδες, που διαβάζουμε ότι η κοινότητα Ελατούς απαγορεύει την τοποθέτηση κυψελών στην περιοχή. Πριν το Ελατού, συναντάμε ένδειξη για ξενοδοχείο, που βρίσκεται πάνω από τον δρόμο, στο αριστερό μας χέρι. Το χωριό Ελατού, βρίσκεται σε υψόμετρο 1.000 μ. με όμορφα παλιά σπίτια. Στη συνέχεια ένδειξη για το χωριό Αλεποχώρι και φράγμα Μόρνου στα δεξιά μας. Πίσω μας τα χωριά Τερψιθέα 5 χιλ. και Λιμνίτσα 13 χιλ. Υπάρχει εδώ εγκατάσταση με κιόσκι (χώρος αναψυχής), απ’ όπου ο δρόμος ανεβαίνει στην πλαγιά του βουνού Κερασοβούνι. Η διαδρομή πάνω από το χωριό Ελατού και μέχρι το διάσελο για το χωριό Άνω Χώρα είναι υπέροχη. Πρόκειται για άσφαλτο, μέσα σε δάσος ελάτης, μέχρι που φτάνει στο διάσελο Σκοτωμένος. Εδώ έχουμε ένα ακόμη κόμβο, όπου με κίνηση προς τα αριστερά, οδηγεί στην Άνω Χώρα, υψ. 1.000 μ, Κάτω Χώρα, υψ. 800 μ., Αμπελακιώτισσα (Κοζίτσα), υψ. 850 μ., Με κίνηση στα δεξιά, φεύγει δρόμος «υψηλός» που κινείται στα 1.500 μ. και οδηγεί στα χωριά Γρηγόρι, υψ. 1.000 μ. σε 11 χιλ. και Κρυονέρια, ύψ. 1.170 μ. σε 19 χιλ. Να σημειώσω εδώ, ότι το χωριό Κρυονέρια είναι η ψηλότερη εγκατάσταση οικισμού και μόνον ο οικισμός Λάλικα, με υψόμετρο 1.200 -1.300 μ. το ξεπερνά.
Πεζοπορώντας στους όγκους Κερασοβούνι, 1.694 μ και Ομάλια, 1.616 μ.
Κερασοβούνι, 1.705 μ. «Μακρόστενος ορεινός όγκος με όψη οροσειράς, στην ανατολική πλευρά της Αιτωλοακαρνανίας, περιοχή ορεινή Ναυπακτία (Κράβαρα) στα όρια με τοον νομό Φωκίδος και βόρεια του οικισμού Ελατού Ελέτσου). Από το συγκρότημα Τσεκούρα στα ΒΔ. χωρίζεται με αυχένα στα 1.360 μ., ενώ στα ΝΑ. χωρίζεται από το συγκρότημα Γεροβούνι ή Βλαχοβούνο με αυχένα στα 1.360 μ. Από το ορεινό συγκρότημα Τσκαλάκι στα ΝΔ χωρίζεται με τον αυχένα / διάβαση (1.300 μ.) του Σκοτωμένου. ΄Εχει μεγάλα δάση δρυών. Τα πετρώματά του είναι φλύσχης και ασβεστόλιθοι. Η ψηλότερη κορφή του είναι Κερασοβούνι, ύψ. 1.708 μ. Άλλες ψηλές του κορφές είναι: Βραχάκια, 1,451 μ. Γερακάρη ή Πύργος Γερακάρη ή Κόρακας, 1.600 μ., Ξελάκκωμα, 1.616 μ., Ομάλια, 1.656 μ.Τσώκου, 1.456 μ., Φτεριάς ή Λίτσα, 1.620 μ. Ανάβαση στην κορυφή μπορεί να γίνει από τον οικισμό Ελατού σε 0300ω.» (Νέζη Νίκου2010:τόμος 2, σ.158)
Μια ολοκληρωμένη διάσχιση του εκτεταμένου όγκο του Κερασοβουνίου, είναι κι αυτή που μπορεί να ξεκινήσει κανείς απ’ τον οικισμό Ελατού. Να ψηλώσει τοποθεσία Κεχριά, ανάμεσα Τσώκου και Πύργο Γερακάρη και να ανέβει στα Ομάλια, 1.694 μ. Να συνεχίσει για την επόμενη κορφή Φτεριάς, 1.656 μ., μετά στο Ξελάκκωμα, 1.616 μ. να χαμηλώσει στα Βραχάκια, 1.451 μ. και να βγει στους οικισμούς: Κρυονέρια, ή Λάλικα ή Ελατόβρυση.
Εμείς, στο οδοιπορικό μας, ακολουθώντας τη διαδρομή προς τα δεξιά πλησιάζουμε και διασχίζουμε τις πλαγιές του όγκου Κερασοβούνι, ύψ. 1.694 μ. Αρχικά περνάμε ένα χώρο αναψυχής, στην συνέχεια μια πηγή και πιο πέρα ένα κόμβο όπου καταφύγιο κυνηγητικό με ένα υπέροχο εικονοστάσι. Από το διάσελο αυτό (όπου κυνηγητικό καταφύγιο και εικονοστάσι), παίρνοντας κανείς έναν πρόχειρα ανοιγμένο δρόμο στα δυτικά, πιάνει τη ράχη, που οδηγεί στην κορφή του βουνού. Αμέσως μετά συναντά μεγάλο στενόμακρο καταφύγιο, που ανήκει στην κοινότητα Ελατούς Ναυπακτίας, σε υψ. 1.500 μ. και η τοποθεσία λέγεται Νεραϊδάλωνο. Ακριβώς δίπλα του νερομάννα που βγάζει πολύ νερό. Υπάρχει παλιό μονοπάτι που ανηφορίζει στη ράχη, αν και η πορεία προς την κορφή είναι εύκολα αντιληπτή. Κατά μήκος της ράχης βλέπει κανείς τα μικρά τσιμεντένια σημάδια, όρια διαχωρισμού εκμετάλλευσης βοσκοτόπων των κοινοτήτων. Αρχικά βγαίνει κανείς σε μικρές λάκκες και στη συνέχεια μέσα από πορεία σε παλιά μονοπάτια κινείται βόρεια, όπου μεγαλύτερες λάκκες. Για να προσεγγίσει κανείς το ψηλότερο σημείο του βουνού, μπορεί να κινηθεί δυτικά, που βγαίνει εύκολα, αφού περάσει κάνα δυο παλιά «γιατάκια». Στην κορφή υπάρχει πυροφυλάκιο, όπου φτάνει και δρόμος απ τον όγκο Ομάλια – ίσως από κάποιο σημείο του δρόμου, που οδηγεί στο χωριό Γρηγόρι. Το πυροφυλάκιο είναι σε δεσπόζουσα θέση, λογικό, καθώς ελέγχει ολόκληρη την περιοχή. Πάνω απ’ το κτίσμα, υπάρχει εξώστης, που αξίζει ν’ ανέβει κανείς και ν’ αγναντεύσει ολόγυρα. Η θέα που ξανοίγεται γύρω είναι στα ανατολικά τα Βαρδούσια, το Πάνω και Κάτω Ψηλό, Σούφλες, και τη νότια κορυφογραμμή του Κόρακα, πιο κοντά το Ξεροβούνι, 1.672 μ. και τα Πατήματα, 1.682 μ., (όγκοι που βρίσκονται πάνω από τα χωριά Πεταγιοί και Κροκύλειο), νότια τα βουνά του Μοριά, δυτικά οι κορφές Τσκαλάκι, 1.713 μ. και βόρεια οι κορφές Τσεκούρα, 1734 μ., Αρδίνης, 1.718 μ., Κοκκινιάς, 1.804 μ Κορφοπεταλιάς, 1,563 μ., ΄Αννινος, 1.703 μ. Πλατανάκι, 1.789 μ., Γραμμένη Οξιά και Κοκκάλια. Πιο βόρεια ξεχωρίζει το Βελούχι, η Καλιακούδα, η Χελιδόνα, η Τριανταφυλλιά, Κούτουπας της Χούνης και πιο μέσα τα βουνά των δυτικών Αγράφων Καλόγερος, Λιάκουρα και Φτέρη.
Από την κορυφή του βουνού, διακρίνεται πολύ καλά το χωριό Άνω Χώρα (Μεγάλη Λομποτινά) στα δυτικά, μεγάλο χωριό που βρίσκεται στα ριζά του όγκου Τσακαλάκι. Επίσης πίσω από τους όγκους Αρδίνης και Τσεκούρας, διαγράφεται η πορεία του Εύηνου ποταμού.
Σε άκρο της κορφής Κερασοβούνι, κοντά στο πυροφυλάκιο, συναντάμε τεράστιο ταμπλό-ανακλαστήρα.
Στα Ομάλια εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι βοσκιέται ο τόπος και λόγω και της ονομασίας του (Ομάλια) κρατά «καλό» χορτάρι για τα ζωντανά. Υπάρχει στάνη στο Ξελάκκωμα, στο άλλο άκρο των λιβαδιών. Τα βοσκοτόπια αυτά του βουνού πρέπει να τα εκμεταλλεύονται οι κτηνοτρόφοι απ’ τα χωριά Γληγόρι, Ελατοβρύση και Λάλικα. Ακόμη στο οροπέδιο Ομάλια, 1,615 μ. υπάρχει τοποθεσία Ταμπούρια, που ταμπουρώνονταν τα σώματα του Σαφάκα και του Φαρμάκη επί Τουρκοκρατίας.
Η κατάβαση μας βρίσκει να επιστρέφουμε χαλαρά απ’ την κορφή στο χαρακτηριστικό σημείο (διάσελο) όπου χώρος αναψυχής.
Γενικώς εύκολη και στρωτή ανάβαση στην κορυφή Κερασοβούνι, που αξίζει για την υπέροχη θέα που προσφέρει. Ενδιαφέρουσα είναι και η ανάβαση απ’ το χ. Ελατού, εάν ακολουθήσει κανείς το παλιό μονοπάτι, που βγάζει στον χώρο αναψυχής με τη βρύση, που αναφερόμαστε πιο πάνω.
Απ’ το χαρακτηριστικό διάσελο ακολουθώντας πορεία βόρεια, οδηγούμεθα οδικώς στο χωριό Γρηγόρι, που βρίσκεται σε υψόμετρο 1.000 μ. Το χωριό είναι κτισμένο στις ελατοσκέπαστες πλαγιές μιας σειράς ορεινών όγκων Τσεκούρα, Τρίκοβο, κοντά στον παραπόταμο Βοτσαϊτικο και είναι το τελευταίο χωριό στα ΒΑ. των Κραβάρων με την Δωρίδα.
Κάθε βήμα στη διαδρομή μας, από πέρασμα της ρεματιάς και ανέβασμα σε ράχη, ο τόπος είναι στολισμένος από ξωκλήσια και εικονοστάσια, κι ανάμεσά τους πλαγιές δασωμένες και ανάμεσα σ’ αυτές οι παλιές χερσωμένες πεζούλες, που έθρεψαν για χρόνια τον κόσμο τους (3).
Ιστορικά για το χωριό: Στο διάστημα 1835 – 1968 υπαγόταν στο δήμο Αποδωτίας, αλλά μετά βρέθηκε να αποτελεί μέρος του δήμου Οφιονείας. Το άγονο του εδάφους και οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης ανάγκασαν τους Γρηγορίτες να αναζητήσουν άλλο μέρος και έκτισαν κοντά στο Ευπάλιο Δωρίδος καινούργιο χωριό με το όνομα Γρηγορίτικα. Τον χειμώνα ελάχιστες οικογένειες ξεχειμωνιάζουν εδώ, ενώ το καλοκαίρι αυγατίζει ο τόπος. Για την ονομασία του χωριού λένε ότι προέρχεται από το μοναστήρι Άη Γρηγόρης, που υπήρχε παλαιότερα και που σώζονται ακόμη τα ερείπια του. Αργότερα ερημὠθηκε μέχρι που ένα καινούργιο εκκλησάκι κτίστηκε στο ίδιο μέρος μες το ίδιο όνομα. Η παράδοση αναφέρει ότι ανήμερα στις 25 Γενάρη, που γιορτάζει η μνήμη του Αγίου Γρηγορίου, ο ηγούμενος με τους καλογήρους έκαναν πανηγυρική λειτουργία στο μοναστήρι, το χιόνι έπεφτε ασταμάτητα και το κρύο ήταν τσουχτερό και ο ηγούμενος πάγωσε. Από τότε μετέφεραν τη γιορτή στις 15 Μαίου και αργότερα στις 21 Μαίου, όταν γυρίζουν και οι περισσότεροι κἀτοικοι από τα χειμαδιά. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι το όνομα οφείλεται σε κάποιον Γρηγόρη, που ήταν ο ιδρυτής του χωριού. Το χωριό Γρηγόρι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν τσιφλίκι των Καναβαίων, αρχοντική οικογένεια από τη Μεγάλη Λομποτινά. Είχαν καταγωγή από τους άρχοντες Καναβαίους της Πόλης, όπου ένα μέλος της οικογένειας έγινε για λίγους μήνες, αυτοκράτορας του Βυζαντίου. Οι Γρηγορίτες στα 1830 κατηγορούσαν τους Καναβαίους ότι με την βία καταπάτησαν το χωριό τους και αφού σκότωσαν στα 1787 τον Δημογέροντά τους Διαμαντή, ζητούσαν από την κυβέρνηση να αναγκάσει τους Καναβαίους να αποτραβηχτούν. Οι Καναβαίοι παρουσίαζαν τίτλους ιδιοκτησίας και έτσι στα Κράβαρα στα 1830 υπήρχε μεγάλη αναταραχή, αφού ήταν ανακατεμένος σε αυτή και ο ταγματάρχης Γιάννης Φαρμάκης, που είχε περιουσία στο Γρηγόρι. Κοντά στο χωριό Γρηγόρι υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Κράβαρι, λέξη που σημαίνει βουστάσιο, ενώ στα ΒΔ. του χωριού και στην θέση Κοκκάλια, βρέθηκαν αρκετά αρχαία κατάλοιπα.
Συνεχίζοντας την πορεία μας, συναντάμε το χωριό Ελατόβρυση (Βοϊτσά), σε υψ. 860 μ. στην περιοχή του δήμου Οφιονείας. Το χωριό Ελατόβρυση, καθώς και το άλλο απέναντι από το ρέμα Κρανόρρεμα, χωριό Καλλονή, στέκουν στα σύνορα με την Δωρίδα. Το χωριό Ελατόβρυση βρίσκεται στην ανατολική πλευρά ενός ομαλού «ξέφωτου», το οποίο στα βόρειά του πέφτει απότομα στον Εύηνο ποταμό. Στο χωριό και συγκεκριμένα στην τοποθεσία Σκιαδά, βρέθηκαν αρχαία νομίσματα. Η περιοχή μπορεί να δείχνει απομονωμένη αλλά έχει μια αμεσότητα και λειτουργικότητα ως μέρος ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου. Οι παλαιοί μελετώντας καλλίτερα τον χώρο, μπορούσαν και εύρισκαν περάσματα και επικοινωνιακούς διαύλους, που για μας που έχουμε αποκοπεί από το φυσικό περιβάλλον, φαντάζουν απίστευτα. Μα τι άλλο κάνουμε στις μέρες μας από το να προσπαθούμε να συνδέσουμε τα αποκομμένα κομμάτια των αρχαίων περασμάτων. Οι παλαιοί έβλεπαν μακριά γιατί συνεργάζονταν με την φύση, ζώντας μ’ αυτή.
Συνεχίζοντας από το χωριό Ελατόβρυση, δυτικά περνάμε από τον οικισμό Λάλικα, υψ. 1.300 μ., που είναι ο ψηλότερος της ορεινής Ναυπακτίας. Οι τσοπάνηδες έχουν τα κοπάδια τους στο οροπέδιο Ομάλια που βρίσκεται νότια. Ο δρόμος συνεχίζει και φτάνει στο χωριό Κρυονέρια (Κουτολίστια), που βρίσκεται σε υψ. 1.180 μ. Βρίσκεται σε αρκετή απόσταση από τον ποταμό Εύηνο, αλλά σε οπτική επαφή με το χαμηλότερα στο ποτάμι χωριό Περδικόβρυση (Σινίστα).
Απ’ το χωριό Κρυονέρια, βγαίνοντας στη δημοσιά κάνα δυο χιλιόμετρα, σε υψόμετρο 1.200 μ. στον Προφήτη Ηλία Σημείωση: Η κορφή πάνω από το χωριό λέγεται Προφήτης Ηλίας, ύψ. 1.523 μ. και αποτελεί φυσική συνέχεια του όγκου Ομάλια. Μπορεί κανείς να αφήσει τη δημοσιά και να αναζητήσει το μονοπάτι που «κινείται» από τα βόρεια στα νότια, στις πλαγιές του όγκου Τσεκούρα και διερχόμενο από τον Άγιο Αθανάσιο φτάνει στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου.
Στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, σήμερα διαλυμένο, έχουν βρεθεί πέτρες με επιγραφή: ΣΩΣΙ ΑΣ ΜΝΑΜΑ (W.Leake travels in northern Greece, τ.ΙΙ, Άμστερνταμ, 1967), καθώς και στη θέση κοντά στο μοναστήρι. Από το μοναστήρι διασώζεται το καθολικό του μοναστηριού Άγιος Δημήτριος, 1805 και το μετόχι του Άι-Λια 1818. Απ εδώ, πέφτουμε στον Κάκαβο (Κότσαλο) ποταμό και ανηφορίζουμε στην αντίπερα μεριά για τους οικισμούς Κάτω και ‘Ανω Χώρα.
Όλα τα χωριά του δήμου Οφιονείας είναι μικρά χωριά, απομονωμένα «χωμένα» στις πλαγιές των ορεινών όγκων και κοντά στις υδάτινες ροές. Φυσικά είναι πολύ όμορφα (τα χωριά), όλα και οι συνοικισμοί και τα γκρέμια. Κρατούν απ τα παλιά και είναι αυθεντικά. Η δύσκολη προσέγγιση στο χωριό δυσκολεύει και καθυστερεί την ανάπτυξη. Μέχρι τότε, τα Κράβαρα (η ορεινή Ναυπακτία) έχει πολλά ακόμη να προσφέρει στον επισκέπτη και σ αυτόν, που προσεκτικά θα σκύψει πάνω στον τόπο θα ανταμειφθεί πλουσιοπάροχα.
Τάκης Ντάσιος, ‘Aνοιξη 1998
Παραπομπές:
(1) Οικισμοί:
Λιμνίστα, υψ. 580 μ. στις ανατολικές πλαφιές του όγκου Αετόπετρες, δήμου Αποδοτίας νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 272 κατοίκους, 1940 > 295, 1951 > 287, 1961 > 223, 1971 > 134, 1981 > 123, 1991 > 89, 2001 > 90.
Τερψιθέα (έως 1928 Βετολίστα και Ρωμιά), υψ. 740 μ. στις πλαγιές της κορυφής Μακρύβαλτο, δήμου Αποδοτίας, νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 624 κατοίκους, 1940 > 599, 1951 > 448, 1961 > 378, 1971 > 259, 1981 > 294, 1991 > 247, 2001 > 333.
Ελατού (έως 1928 Ελετσού), υψ. 1.000 μ. στις δυτικές πλαγιές της κορφής Ελατοβούνι, δήμου Αποδοτίας νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 489 κατοίκους, 1940 > 458, 1951 > 347, 1961 > 251, 1971 > > 103, 1981 > 229, 1991 > 133, 2001 > 153.
Γρηγόρι, υψ, 1.000 μ. στις ΒΑ. πλαγιές της κορυφής Κερασοβούνι, δήμου Αποδοτίας νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 330 κατοίκους, 1940 > 420, 1951 > 32, 1961 > 13, 1971 > 14 1981 > 52, 1991 > 42, 2001 > 74
Ελατόβρυση (έως 1928 Βοϊτσά), υψ. 860 μ. δήμου Αποδοτίας νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 499 κατοίκους, 1940 > 558, 1951 > 294, 1961 > 247, 1971 > 97, 1981 > 71, 1991 > 102, 2001 > 108.
Λάλικα, υψ. 1.240 μ. στις πλαγιές της κορφής Τσεκούρα, δήμου Αποδοτίας κοινότης Κρυονερίου, νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε (-) κατοίκους, 1940> 175, 1951 > 9, 1961 > (0), 1971 > (0), 1981 > 4, 1991 > (-), 2001 (-)
Κρυονέρια (έως 1928 Κουκουλίστα), υψ. 1.170 μ. στις ΒΑ. πλαγιές της κορφής Τσεκούρα, δήμου Αποδοτίας νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 253 κατοίκους;, 1940 > 472, 1951 > 28, 1961 > 20, 1971 > 2, 1981 > 59, 1991 > 78, 2001 > 122.
Περδικόβρυση (έως 1928 Συνίστα), υψ. 680 μ. στις ΒΑ. πλαγιές της κορυφής Τσεκούρα, δήμου Πλατάνου νομού Αυτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 554 κατοίκους 1940 > 632, 1951 > 167, 1961 > 145, 1971 > 73, 1981 > 67, 1991 > 39, 2001 > 27.
(2) Λαϊκή αρχιτεκτονική – σπίτια
Στα χωριά των Κραβάρων, που έβγαλαν περίφημους μαστόρους, είναι γεμάτος ο τόπος από πέτρινα παραδοσιακά σπίτια, που αντέχουν στον χρόνο. Αποτελούν μνημεία λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, λιτά και σοφά καμωμένα πιστοποιώντας την αυθεντικότητα του τόπου. Λόγω της κλίσης του ορεινού εδάφους, τα πέτρινα σπίτια τα έφτιαχναν διώροφα. Το ισόγειο χρησίμευε ως αποθήκη τροφίμων και στον πάνω όροφο έμενε η οικογένεια, που χωρίζονταν σε τρία δωμάτια. Το καλλίτερο χρησίμευε για να δεχτεί τον ξένο και εκεί τοποθετούσαν ότι πιο πολύτιμο είχαν (κάδρα φωτογραφιών, προικιά, μπαούλα, ραπτομηχανή και ένα κρεβάτι). Στο μεσαίο δωμάτιο έμενε η οικογένεια και στο τρίτο δωμάτιο καθόντουσαν τις πιο πολλές ώρες και χρησιμοποιούσαν σαν τραπεζαρία. Η κουζίνα στα περισσότερα σπίτια ήταν στην αυλή, όπου μαγείρευαν εκεί και έψηναν το ψωμί. Για ταβάνι τα σπίτια χρησιμοποιούσαν ξυλοκορμούς τοποθετημένους σε σειρά. Πάνω στον σκελετό της οροφής για να σκεπάσουν το σπίτι τοποθετούσαν «πλακιά» (πλακουτσερές πέτρες), που αφθονούσαν στην περιοχή, που ήταν οκτώ φορές πιο βαριές από το κεραμίδι. Σήμερα, ολοένα και σε λιγότερα σπίτια συναντάμε στέγες με πλακιά και το κεραμίδι τα έχει αντικαταστήσει όλα.
(3) Ορεινή γεωργία, φτιάξιμο χωραφιών, πεζούλες.
Στα ορεινά, στις δυσκολοπρόσιτες πλαγιές των βουνών – πού να βρεθεί εδώ ισιάδι – οι κάτοικοι των χωριών, γεωργοί, εύρισκαν τρόπο να κρατήσουν τα χώματα και τα νερά στα χωράφια τους. Στις πλαγιές δημιουργούσαν ένα μικρό αρχικά κομμάτι γης, το ξεκαθάριζαν απ’ την υπάρχουσα βλάστηση, βράχια, με σκοπό να μπορέσουν να το καλλιεργήσουν. Στο κάτω μέρος του «κομματιού» χτίζαν ένα ψηλό πετρότοιχο, για να κρατάει τα χώματα. Όσο πιο ρηχό είναι το χωράφι, τόσο πιο ψηλός έπρεπε να χτίζεται ο τοίχος. Αυτός λέγεται Σφενδόνα (σφενδόνα: που κρατάει τα χώματα, των αρχαίων, που κρατούσε την πέτρα, το βόλι. Η λέξη έχει μεταφορική σημασία) όπως και τον τοίχο, που χτίζαν οι γεωργοί για να κρατάει τα χώματα του αλωνιού τους. Ανοίγαν μια λουρίδα χωράφι χτυπώντας βαθιά στη γη, ανασκάλευαν το χώμα και το ίσιωναν μέχρι το ύψος της σφενδόνας. Μετά προχωρούσαν πιο πάνω και έσκαβαν το κομμάτι της γης και, μαζεύοντας πέτρες, χτίζαν ακόμη ένα τοιχίο, που λέγεται Δέμα. Το κομμάτι της γης, που βρίσκεται ανάμεσα στη Σφενδόνα και το Δέμα, λέγεται Γράνα ή Πεζούλα. Τα Δέματα τα χτίζαν με τέτοιο τρόπο, αφήνοντας πλακερές πέτρες να απέχουν η μια παραπάνω από την άλλη κλιμακωτά, ώστε να μπορεί ο γεωργός να ανεβαίνει σαν σκάλα στην πιο πάνω πεζούλα. Για τα ζώα για να μπορούν να κυκλοφορούν στο χωράφι, άφηναν στις άκρες από τα Δέματα ένα μέρος άχτιστο, «διάβα», εναλλάξ. Στα Κράβαρα, όπου ο τόπος είναι όλο κράκουρα (πετρότοποι, δυσκολοπερπάτητοι), βουνά και βαθιά φαράγγια, μπορεί να διακρίνει κανείς ολόγυρα διάσπαρτες παλιές πεζούλες, να κοντοσταθεί και να σκύψει στον μόχθο των ανθρώπων και να αναλογιστεί για τις παλιότερες συνθήκες διαβίωσης και επιβίωσης των ανθρώπων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Καρκαβίτσα Ανδρέα1925: Ζητιάνος (το συναπάντημα, μυστήρια της ζητιανιάς, τα βότανα, ο βρυκόλακας, δικαιοσύνη), έκδοση τρίτη επιδιορθωμένη, εκδ. Ιωάννης Δ. Κολλάρος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»
- Ντούζου Δημήτρη1971: Λαογραφικά ορεινής Ναυπακτίας (Κραβάρων), Αθήναι
- Μποσινάκου Γ.1973: Στ’ απόσκια της Αράχωβας, Αθήναι
- Χαραλαμπόπουλου Δ. Χαράλαμπου(Διαχείρ.)1983: Ναυπακτιακά, τόμος πρώτος, περιοδική έκδοση της Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών, Αθήνα
- Χαραλαμπόπουλου Δ. Χαραλ.1985:Ιστοριολαογραφικά Ναυπακτίας (εκπαιδευτικά, αγωνιστικά, πατριδογραφικά, αρχαιολογικά, περιηγητικά, αρχειακά, λαϊκό δίκαιο, έκδ. Συλλόγου Δορβιτσωτών Ναυπακτίας «Η Αναγέννηση», αρ. 3, Αθήνα
- Fermor Leigh Patrick1991: Ρούμελη ταξίδια στη Βόρεια Ελλάδα, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, εκδ. Ωκεανίδα
- Ντάσιου Τάκη1995: Κράβαρα, άνθρωποι και βουνά γύρω από τον Εύηνο ποταμό, (ανέκδοτη εργασία)
- Παπαδογεωργόπουλου Γ. Θεοδ.: Στα καραούλια και στα λημέρια της Βοϊτσάς. Ιστορία του χωριού «Βοϊτσά» σήμερα Ελατόβρυση, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα και βιογραφία του ηρωικού τέκνου της και οπλαρχηγού Ιωάννη Φαρμάκη Κραβαρίτη και λοιπών οπλαρχηγών του χωρίου αυτού
- Μανιατέα Ηλία, Τεγόπουλου Γιάννη(Εκδ.)2006: Νομός Αιτωλοακαρνανίας Στερεά; Ελλάδα Νο10, σειρά: Ελλάδα, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε.
- Οδικός και περιηγητικός Άτλας 2009: Στερεά Ελλάδα, κλίμακας 1:50.000, εκδ. Anavasi
- Αλεξάκη Π. Ελευθέριου2010: Ορεινή Στερεά Ελλάδα, Εθνογραφικό ημερολόγιο (1984-1991), εκδ. Δωδώνη, Αθήνα
- Νέζη Νίκου2010: Τα Ελληνικά βουνά, γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2, Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη. Τόμοι1,2,3, εκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης – Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
- Σταματελάτου Μιχαήλ, Βάμβα Σταματελάτου Φωτεινή2012: Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας, τόμοι: Α΄, Β΄, Γ΄, εκδ. γι αυτή την έκδοση Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ
- Μποσινάκου Γ.: «Αραχωβίτικο λεξιλόγιο» στα Ναυπακτιακά Μελετήματα, τ.5
- Πεζοπορικός χάρτης2019: Ορεινή Ναυπακτία, Παναιτωλικό, Βελούχι, Καλιακούδα, κλίμακας 150.000, σειρά 50, 2,4 εκδ. Anavasi
Ορεινογραφίες 
As always, great post with plenty of information.
Thanks for sharing.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!